فساد مالی دربار پهلوی در اشکال مختلف، تکاثر، تجمل، حیف و میل، قاچاق، حاتم‌بخشی‌های بی‌مورد، رانت‌خواری و فسادهای اخلاقی بروز می‌کرد. در میان انواع فسادها، فسادهای مالی و اخلاقی، گسترده‌تر از سایر فسادها بود. امام خمینی و مقام معظم رهبری در سخنان خویش به وجوه مختلف فساد در خاندان پهلوی اشاره کرده‌اند
پایگاهاطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ خاندان پهلوی در دوره سلطنت خود مرتکب فسادهای متعددی شدند. اسناد و شواهد بسیاری زیادی وجود دارند که ارتکاب آنها به این مفاسد را تأیید می‌کنند. حتی بسیاری از نزدیکان محمدرضا پهلوی اعم از دوستان و نزدیکان او در آثاری که از خود به جا گذاشته‌اند، همچون منابع مکتوب، به این قضیه اشاره کرده‌اند. رواج فساد در این میان این خاندان، که در گستره وسیعی از حوزه مالی تا اخلاقی رخ می‌داد، یکی از عوامل نارضایتی مردم از حکومت بود. بسیاری از صاحب‌نظران و تحلیلگران داخلی و خارجی نیز در واکاوی و چرایی سقوط رژیم پهلوی به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته‌اند. رهبران انقلاب اسلامی از جمله صاحب‌نظرانی هستند که در سخنرانی‌های متعدد خود به طور کاملا گسترده و مفصل موضوع فساد مالی خاندان پهلوی را تبیین کرده‌اند. با توجه به این مقدمه، فساد مالی خاندان پهلوی از منظر رهبران انقلاب اسلامی، موضوعی است که در ادامه مطرح و بررسی شده است.
نگاهی به برخی از مصادیق فساد در رژیم پهلوی
پیش از آنکه موضوع اصلی مطرح شود، بد نیست با استناد به برخی از منابع مؤثق، به مصادیق فساد خاندان پهلوی نگاهی داشته باشیم. فساد مالی دربار پهلوی در اشکال مختلف، تکاثر، تجمل، حیف و میل، قاچاق، حاتم‌بخشی‌های بی‌مورد، رانت‌خواری و فسادهای اخلاقی بروز می‌کرد. در میان انواع فسادها، فسادهای مالی و اخلاقی، گسترده‌تر از سایر فسادها بود؛ چنان‌که محمدرضا پهلوی از همان روزی که به حکومت رسید به فکر ثروت‌اندوزی افتاد. او گذشته از آنکه از بیت‌المال برای خواسته‌های شخصی خود استفاده می‌کرد، کارکرد بسیاری از نهادهای عمومی را نیز تحقق همین هدف قرار داده بود. بنیاد پهلوی از جمله این نهادها بود که وسیله‌ای جهت تجمیع اموال عمومی کشور برای مقاصد شخصی بود.
از نظر اخلاقی نیز مسئله فساد خاندان پهلوی و شخص محمدرضا بسیار گسترده است؛ چنان‌که به گفته حسین فردوست، «محمدرضا از مسئله جنسی زجر می‌کشید و نسبت به نفیسی (پیشکار شاه) که دو رفیقه داشته، عقده خاصی پیدا کرده بود».[1] او در ارتکاب به فسادهای اخلاقی هیچ‌گونه ملاحظه‌ای نداشت.
البته فساد اخلاقی تنها به شخص شاه محدود نبود، بلکه شامل سایر اطرافیان شاه همچون اشرف، شمس و... نیز بود. فردوست دراین‌باره نیز در خاطرات خود آورده است: «در تاریخ زنان فاسد جهان، معادل اشرف یا نیست یا نادر است: معتاد، قاچاقچی مواد مخدر، عضو مافیای آمریکا».[2]
بیانات امام خمینی درباره فساد خاندان پهلوی
امام خمینی(ره) در بسیاری از سخنان خویش به وجوه مختلف فساد در خاندان پهلوی اشاره کرده‌اند. ایشان اشتهار حکومت پهلوی به فساد را عامل سقوط حکومت دانسته و به طور کلی بر اهمیت احتراز حکومت از فساد مالی در تعیین خوشبختی و سعادت ملت تأکید ویژه‌ای داشته‌اند. امام در یکی از سخنان خود درباره این موضوع آورده‌اند: «بدبختی و خوشبختی ملت‌ها بسته به اموری است که یکی از مهمات آن صلاحیت داشتن هیئت حاکمه است. اگر چنانچه هیئت حاکمه، کسانی که مقدرات یک کشور در دست آنهاست، اینها فاسد باشند، مملکت را به فساد می‌کشند؛ همه بعدهای مملکت را رو به نیستی و فساد می‌برند».[3]
موضوع فساد خاندان پهلوی در تمام ابعاد آن مورد توجه امام بوده است. ایشان درباره فساد مالی رژیم پهلوی به مصادیق متعددی اشاره کرده‌اند؛ برای نمونه در یکی از سخنرانی‌های ایشان آمده است: «برای خواهر این شاه یک ویلایی خریده‌اند به چه قیمت؛ نوشته بود که شش‌میلیون دلار یعنی 35 میلیون تومان. یک همچو ویلایی از پول کی؟... اگر این (شاه) هم برود تا مدت‌های زیاد باید زحمت بکشند که این خرابی‌هایی که این کرده جبران بکنند...».[4] در جای دیگری نیز امام به غارت اموال عمومی کشور توسط خاندان پهلوی اشاره کرده و فرموده‌اند: «میلیون‌ها تومان پول را از ایران خارج کرده‌اند. آن که مربوط به شاه و مربوط به کسانی که از دار و دسته شاه بود، این خائن‌ها بردند؛ از نظامی گرفته است تا درباری گرفته تا وزرا گرفته تا اجزای سازمان امنیت گرفته ــ همین‌هایی که همه حول و حوش خودش بودند و این ملت را غارت کردند».[5]
موضوع فساد اخلاقی و فرهنگی از موضوعات دیگری است که امام خمینی(ره) توجه خاصی به آن داشته‌اند. ایشان معتقدند که حکومت پهلوی عامل ترویج فساد در میان جوانان بودند. به گفته امام «بالاترین [لطمه] و صدمهای که بر این مملکت خورده، نیروی جوان‌هاست که فاسد شد. یا طرف مشروبخانهها اینها را کشاندند، یا طرف سینماها اینها را کشاندند، یا تو این بیابان‌ها بردند و مراکز فساد برایشان درست کردند و ترویج کردند».[6]
امام مبنای برنامه‌های فرهنگی حکومت پهلوی را غربی می‌دانستند و معتقد بودند که «تمام برنامه‌هایی که اینها درست کردند، برنامه‌های فرهنگی، برنامه‌های هنری هرچه درست کرده‌اند استعماری است. اینها می‌خواهند جوانان ما را یک جوانانی به بار بیاورند که به درد غربی‌ها بخورد نه به درد مملکت خودشان؛ اینها می‌خواهند جوانان ما یک عضو فاسدی بشوند».[7]
بیانات آیت‌الله خامنه‌ای درباره فساد خاندان پهلوی
آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران نیز در تحلیل و واکاوی سقوط حکومت پهلوی، اشارات گسترده‌ای به موضوع فساد داشته‌اند. ایشان در نگاهی کلی معتقدند یکی از دلایل اصلی مقابله مردم با رژیم پهلوی، فساد جاری در حکومت بود. در بخشی از بیانات ایشان دراین‌باره آمده است: واقعا جوانانی بودند که به خدا ایمان آوردند و از روی اخلاص، در راه حاکمیت معارف و احکام نورانی اسلام تلاش کردند و در مقابل ظلم و فساد ایستادند. ظلم و فساد خاندان پهلوی و وابستگی آنها به بیگانگان، این حرکت و نهضت را به‌وجود آورد.[8]
مقام معظم رهبری در اشاره به انواع فساد رژیم پهلوی، مانند امام خمینی بر تمام وجوه فساد تأکید دارند. به عبارتی از نظر ایشان نیز حکومت پهلوی به انواع فسادها اشتهار داشت و نمی‌توان تنها از نوع خاصی از فساد صحبت کرد. ایشان در یکی از سخنرانی‌های خویش درباره این موضوع گفته‌اند: «[یکی از خصوصیات] رژیم خبیث [پهلوی]، فساد بود؛ انواع فساد، از فسادهاى جنسى بگیرید که مبتلابه تقریبا همه دربارى‌ها و دوروبرى‌ها و مانند اینها بود که دیگر حالا داستان‌هایش شرم‌آور است. آن روز خیلى از آحاد مردم هم می‌دانستند، اگرچه جرئت نمی‌کردند بر زبان بیاورند».[9]
مقام معظم رهبری نیز در بسیاری از سخنرانی‌هایشان بر تأثیر و نتایج فساد بر عقب‌ماندگی کشور تأکید خاصی دارند. ایشان معتقدند که فساد خاندان پهلوی که در ابعاد خاندانی صورت می‌گرفت، شکل غالب و اسف‌بار ایران آن دوره بود. آیت‌الله خامنه‌ای در یکی از سخنرانی‌های خویش رژیم پهلوی را این‌گونه تعریف کرده و معتقد است که امام ایران آن دوره را بدین شکل می‌شناخت: «موقعیت حساس و تعیین‌کننده جغرافیایی و جغرافیای سیاسی آن، استعداد انباشته طبیعی و انسانی آن، دلبستگی‌ها و هدف‌ها و آرزوهای بزرگ آن، و از سویی تاریخ محنت‌بار 150 سال اخیر آن، سلطه بیگانگان و غارتگران بر آن، خیانت و فساد و خودکامگی خاندان پهلوی و هزار فامیل وابسته به آن، فقر و عقب‌ماندگی علمی و صنعتی و اخلاقی تحمیل‌شده بر آن ... و برتر از همه، ملت بزرگ و ریشه‌دار و رشید و باایمان آن».[10]
فرح پهلوی در حال بریدن کیک جشن تاج‌گذاری
در ضیافت وزارت دربار در هتل هیلتون تهران (آبان 1346)
شماره آرشیو: 1216-۱۱ع
در نهایت آنکه مقام معظم رهبری در توصیف حکومت پهلوی آن را به کارنامه‌ای سیاه تشبیه می‌کند که دارای پنج ویژگی است. در میان این پنج ویژگی، ویژگی سوم، گرفتاری حکومت در فساد است. دراین‌باره مقام معظم رهبری فرموده‌اند: «از طرف شخص محمدرضا و دوروبرى‌هایش، بالاترین فسادهاى مالى، بزرگ‌ترین رشوه‌ها، بدترین دست‌اندازى‌ها، خباثت‌آلودترین فشارها بر منابع مالى ملّت به‌وجود مى‌آمد. براى خودشان ثروت درست می‌کردند به قیمت فقیر کردن مردم و بیچاره کردن مردم. فساد، فساد جنسى، فساد مالى، اعتیاد، ترویج اعتیاد و ترویج مواد مخدر صنعتى به وسیله عناصر اصلى حکومت آن روز در ایران به‌وجود آمد و اتّفاق افتاد».[11]
سخن نهایی
ارتکاب به فساد در اوضاعی در خاندان پهلوی موج می‌زد که بخش بزرگی از مردم دچار فقر و بیکاری بودند. این وضعیت به تشدید نارضایتی مردمی، حتی لیبرال‌های سکولار و روشنفکران منجر شد و هدف مشترکی را برای مخالفت با حکومت به‌وجود آورد. بااین‌حال رهبر این جریان اعتراضی امام خمینی بود. امام و بعدها پیروان او همچون آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، با تأکید بر آرمان پایان دادن به دوران فساد و استثمار، توانستند نظر بخش وسیعی از مردم ناراضی را جلب کنند. بنابراین حکومت جدید به رهبری امام خمینی و (بعد از ایشان آیت‌الله خامنه‌ای) اقداماتی را برای مبارزه با فساد آغاز کردند و با تشکیل دادگاه‌های متعدد و نیز محاکمه افراد فاسد توانستند بخشی از اموال بیت‌المال را از حکومت پس بگیرند.
دورنمایی از یک جشن در منزل شمس پهلوی
شماره آرشیو: 99-124پ
پینوشتها:
[1] . حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، تهران، 1370، ص 48.
