آیتالله بروجردی اقدامات و فعالیت‌های زیادی را در دوره حیات خود بنیان‌گذاری کرد که هرچند در آن مقطع دامنه تأثیر آنها در حوزه مذهبی قابل پیش‌بینی نبود، اما بعدتر و با تحولات پرشتاب دهه‌های 1340 و 1350، تأثیرات جدی آنها بر شبکه روحانیت و گفتمان دینی مشاهده شد. از جمله این اقدامات تأسیس نهادهای دینی بود
پایگاهاطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ آیتالله سیدحسین طباطبائی بروجردی اقدامات و فعالیت‌های زیادی را در دوره حیات خود بنیان‌گذاری کرد که هرچند در آن مقطع دامنه تأثیر آنها در حوزه مذهبی قابل پیش‌بینی نبود، اما بعدتر و با تحولات پرشتاب دهه‌های 1340 و 1350 تأثیرات جدی آنها بر شبکه روحانیت و گفتمان دینی مشاهده شد. این اقدامات علاوه بر اصلاحاتی بود که این مرجع در حوزه بنیان گذاشت. این نوشتار نگاهی دارد به تأسیسات دینی آیتالله بروجردی.
از حسینیه تا مسجد
از جمله محورهای مهم سیره عملی آیتالله بروجردی، اهمیت به تأسیس نهادهای دینی به موازت تربیت نیروهایی به‌روز و توانمند بود. ایشان به ساختن مدارس دینی و احداث مساجد در شهرهای فاقد حوزه بسیار اهمیت می‌دادند؛ چنان‌که به گفته آیتالله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی ایشان مدارس علمیه و فرهنگی بسیاری به‌ویژه در مازندران ساختند و مساجد و حسینیه‌های زیادی تأسیس کردند.[1]
آیتالله سیدمصطفی خوانساری نیز با تأیید اقدامات عمرانی و تأسیسی ایشان از جمله مسجد و حسینیه‌ها به مصادیقی چون مسجد اعظم قم، کتابخانه آن، مدرسه علمیه خان، رضویه، قبرستان وادی‌السلام قم و... و مدرسه علمیه، کتابخانه و مسجد در باختران (کرمانشاه فعلی)، اشاره می‌کنند. به گفته آیتالله خوانساری، آیتالله بروجردی علاوه بر ساخت بنا، به افرادی که قرار بود این بناها را در اختیار بگیرند و اداره کنند نیز اهمیتی خاصی می‌داد. برای همین مثلا برای «اداره مدرسه و مسجد باختران، شهید اشراقی و مرحوم حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی سده‌ای را فرستادند. مرحوم جبل عاملی، دوام نیاوردند، ولی شهید اشراقی ماندگار شدند تا عاقبت‌الامر به شهادت رسیدند».[2]
افزون بر داخل کشور، ایشان حسینیه‌هایی در کربلا و سامراء ساختند. دلیل ساخت حسینیه در سامراء به اذیت و آزار زوار توسط ناصبی‌ها، برمی‌گشت؛ لذا حسینیه سامراء، با تجهیزات کامل بهداشتی و رفاهی، برای استفاده زوار ساخته شد.[3] در نجف اشرف، نیز بهترین مدرسه در سه طبقه با کتابخانه احداث کردند و برای این کتابخانه، 35 صندوق کتاب، از قم فرستادند.[4]
آیتالله العظمی بروجردی در حال بازدید از تأسیسات جدید حرم حضرت معصومه(س)
اما تنها تأسیسات مذهبی ایشان به مسجد و حسینیه محدود نبود و آیتالله بروجردی جز گسترش حوزه‌های علمیه به تأسیس دبستان و دبیرستان‌های مذهبی نیز همّت گماشت. اهمیتی که ایشان برای این مدارس قائل بود به تفکرشان برمی‌گشت؛ تفکری که بر نقش سواد و آگاهی در دین‌داران تأکید داشت. به نقل از شهید مطهری، «ایشان دیانت مردم را در بی‌خبری و بی‌اطلاعی و بی‌سوادی آنها جست‌وجو نمی‌کرد، معتقد بود که اگر مردم عالم شوند و دین هم به طور صحیح و معقول به آنها تعلیم گردد، هم دانا خواهند شد و هم متدین».[5] به همین دلیل نیز مبالغ زیادی از وجوه و سهم امام را صرف تأسیس بعضی از دبستان‌ها و دبیرستان‌ها می‌کرد؛ چنان‌که در بیلان چاپی دبیرستان کمال نارمک، مبلغی در حدود هشتصدهزار ریال با اجازه ایشان بابت سهم امام به دفتر آن مدرسه پرداخت شده بود.[6] اما دو نمونه از مهم‌ترین تأسیسات دینی ایشان مسجد اعظم قم و مسجد هامبورگ در آلمان است.
مسجد اعظم
مسجد اعظم قم معروف به مسجد آیتالله بروجردی، مسجد بزرگی در جوار آرامگاه حضرت فاطمه معصومه(س) است که در سال ۱۳۳۷ش با تلاش آیتالله بروجردی ساخته شد؛ مسجدی که اکنون از مهم‌ترین مراکز تدریس در حوزه علمیه قم است و جلسات تدریس آیات عظام حسین وحید خراسانی و مکارم شیرازی هر روزه در آن برگزار می‌شود. این مسجد امروزه به دلیل طرح‌های توسعه حرم حضرت معصومه، جزئی از حرم شده است.[7]
حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی در توضیح ساخت این بنا گفته است: آیتالله بروجردی به من گفت که میل دارد قسمت غرب و جنوب غربی حرم حضرت معصومه به خانه‌های مردم متصل نباشد و خانه‌هایی که در این قسمت وصل به دیوار حرم است، خریداری شود و در آن محل تا لب رودخانه، مسجد بزرگی ساخته شود تا حریم حرم مطهر محفوظ بماند.[8]
آیتالله العظمی بروجردی در حاشیه بازدید از تأسیسات جدید حرم حضرت معصومه(س)
به گفته فلسفی، آیتالله بروجردی در ادامه بر نیاز به تبلیغ برای احداث این مسجد تأکید می‌کند: «تا مردم باایمان هزینه آن را تأمین کنند. در ادامه نیز فلسفی می‌گوید: "من گفتم: لازم است این موضوع را در ماه مبارک امسال (اردیبهشت ۱۳۳۳ش) در سخنرانی مسجد شاه عنوان کنم". فرمودند: "بسیار خوب. امید است زمینه فراهم شود و این کار عملی گردد"».[9]
فلسفی به قول خود عمل می‌کند و در یکی از سخنرانی‌های آن ماه در مسجد شاه، موضوع را مطرح می‌کند که «آیت‌الله‌العظمی بروجردی تصمیم دارند مسجد آبرومندی در کنار حرم ساخته شود؛ سپس ضرورت این امر را به‌تفصیل در منبر شرح دادم و شماره حسابی را هم در بانک ملی قم اعلام نمودم. چون این سخنرانی از رادیو نیز پخش می‌شد، در سراسر کشور انعکاس وسیعی یافت و مردم باایمان چنان شور و هیجانی برای کمک به احداث این مسجد نشان دادند که واقعا قابل تحسین بود».[10]
در نهایت دو ماه بعد در روز شنبه 10 تیرماه 1334 مصادف با سالروز ولادت امام رضا(ع)
کلنگ بنای مسجد توسط آیتالله بروجردی طی مراسمی به زمین زده شد، اما کار ساختمان عظیم مسجد، هفت سال به طول انجامید و حدود هشت‌میلیون تومان به پول آن روز هزینه برداشت. در شب افتتاح مسجد، آیتالله بروجردی خود در آن به جماعت نماز گزارد و فلسفی نیز بعد از نماز به منبر رفت.[11] به گفته حجت‌الاسلام فلسفی «این مسجد باعظمت، با همّت عالی حضرت آیت‌الله‌العظمی بروجردی ساخته شده است و اگر اراده و همّت عالی ایشان نبود، چنین بنایی عظیم ساخته نمی‌شد».[12]
آیتالله العظمی بروجردی در حال بازدید از وضوخانه در حال احداث مسجد اعظم قم
یکی از نکات مهم در تاریخ احداث این مسجد این است که آیتالله بروجردی صیغه وقفیت را برای تمام مسجد اعظم نخواندند؛ چون می‌گفتند زوار جا ندارند و می‌آیند اینجا می‌نشینند. ایشان صیغه وقفیت را فقط برای داخل مسجد و ایوان، که بیرون مسجد است و سقف دارد، خواندند.[13] این نمود نگرش مردم‌دارانه ایشان است.
در ادامه نیز ایشان که موفق در ساخت کتابخانه مستقلی در شهر قم نشده بود پس از تکمیل بنای مسجد اعظم قم، به پیشنهاد فضلای حوزه به تأسیس کتابخانه‌ای برای مسجد پرداخت. وی در ۲۳ بهمن ۱۳۳۸ دستور تأسیس کتابخانه بزرگ عمومی مسجد اعظم را برای استفاده عموم داد و از معمار مسجد، حسین لرزاده خواست محلی را برای کتابخانه در نظر بگیرد. سرانجام ضلع غربی مسجد، که قبلا به عنوان شبستان ساخته شده بود، به عنوان کتابخانه در نظر گرفته شد و این کتابخانه نیز احداث شد.[14]
زنده‌یاد آیتالله العظمی حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی، در حال بازدید از ساختمان در حال احداث مدرسه علمیه خان در قم
مسجد هامبورگ
از اقدامات دیگر آیتالله بروجردی عملیات ساخت مرکز اسلامی هامبورگ در زمینی به مساحت بیش از چهارهزار متر مربع است. مهم‌ترین دغدغه ایشان برای ساخت این مسجد ترویج مکتب شیعه بود. علاوه بر این، دلیل توجه آیتالله بروجردی به ساخت مراکز اسلامی در خارج از کشور نیاز مسلمانان در خارج از کشور به مکانی برای عبادت بود.[15] 24 بهمن ۱۳۳۶ مصادف با روز نیمه شعبان، با حضور شیخ محمد محققی، نماینده آیتالله بروجردی، احداث این مسجد آغاز شد، اما عملیات ساخت آن در زمان حیات آیتالله بروجردی به پایان نرسید.[16] به گفته حجت‌الاسلام حسن نوری، وقتی آیتالله بروجردی تصمیم به تأسیس این مسجد در آلمان گرفتند فردی را مأمور خرید زمین در هامبورگ کردند. هنگامی که این شخص برمی‌گردد تا گزارشی از عملکردش ارائه دهد، آیتالله بروجردی به ایشان می‌گوید: شنیده‌ام زمین خریداری‌شده در موقعیت مناسبی قرار ندارد و این برای جامعه‌ای که ارزش را در زیبایی‌های ظاهری می‌بیند، صلاح نیست. نباید ما در چشم آنان حقیر جلوه کنیم؛ چون مذاهب دیگری در آنجا وجود دارد که مراکز مذهبی‌شان، از ساختمان‌های مجلل و زیبا برخوردار است، از ماشین‌های خوب و زیبا استفاده می‌کنند، ازآن‌رو صلاح نیست که پایین‌تر از آنها جلوه کنیم.[17]
ایشان در ادامه در پاسخ به مأمور خود که می‌گوید زمین در مناطق خوب گران است تأکید می‌کند: زمین را در جای مناسب تهیه کنید، من هزینه‌اش را تأمین می‌کنم. «شما تصور می‌کنید که برای من زمین می‌خرید! خیر، این مکان به نام امام زمان علیه‌السلام است و باید در جای آبرومندی باشد که باعث تحقیر مسلمانان نگردد.[18] در نهایت از بین مناطق پیشنهادی، زمینی در حدود چهارهزار متر در خیابان شونه آوس زیشت در کنار دریاچه آلستر که از زیباترین مناطق هامبورگ به‌شمار می‌آید، برای ساخت مسجد در نظر گرفته شد.
فرجام سخن
آیتالله بروجردی غیر از تحول در حوزه علمیه و روند تربیت روحانیت، به نهادهای دینی اهمیت ویژه‌ای داد؛ آنچه می‌تواند بیانگر نگرش نهادگرایانه ایشان به مذهب باشد. در واقع به نظر می‌رسد ایشان به دلیل آشنایی با فعالیت‌های فرهنگی، نگرش کوتاه‌مدت و مقطعی به مسائل نداشتند و در پی اقداماتی بودند که تأثیر آن نه به صورت آنی بلکه به‌تدریج آشکار خواهد شد. ترویج مذهب شیعه از طریق تأسیس نهادهای مذهبی اقدامی بود که بعدتر در جریان انقلاب اسلامی بر پیوند شبکه روحانیت و مردم و گسترش انقلاب تأثیر گذاشت.
[15] . گفت‌وگو با آیتالله رمضانی گیلانی، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به نقل از:
https://www.isna.ir/news/1400021812164/
[16] . تاریخچه بنیان‌گذاری و مراحل بنای مرکز، سایت مرکز اسلامی هامبورگ:
http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/holy-places/item/822-1391-03-21-06-11-08
