گفته شده که عامل اصلی برای ایجاد توافق و جلب نظر شاه جهت وارد ساختن اعضای جبهه ملی به حزب ایران نوین، شخص محمدعلی کشاورز صدر بوده است
پایگاهاطلاعرسانیپژوهشکدهتاریخمعاصر؛ سیدمحمدعلی کشاورز صدر از سیاستمداران دوره پهلوی دوم در ۱۲۸۱ش در شهر محلات متولد شد. پدرش آقا سیدمحمد کوچک در دستگاه امیرمفخم بختیاری، سمت پیشکاری داشت. امیرمفخم در زمان صمصام‌السلطنه، عهده‌دار وزارت جنگ بود. سیدمحمدعلی در مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی درس خواند و پس از فارغ‌التحصیلی از این مدرسه، راهی دادگستری شد. او تمام مراحل قضائی را به راحتی طی کرد و توانست ریاست دادگستری و مدیر کل بازرسی وزارت دادگستری را به‌دست آورد، بااین‌حال محمدعلی کشاورز تنها به حوزه قضا و دادگستری محدود نماند و به‌تدریج وارد فعالیت‌های سیاسی نیز شد.
فعالیت‌های سیاسی کشاورز از وکالت تا عضویت در جبهه ملی
فعالیت‌های محمدعلی کشاورز در سال 1323 و در خرم‌آباد (شهر همسرش) آغاز شد. وی در این سال شعبه‌ای از حزب دموکرات ایران (حزب قوام‌السلطنه) را در خرم‌آباد برپا کرد. او در 1327 با سران حزب همکاری داشت.1 صدر بعد از فعالیت در این حوزه، در دوره‌های پانزدهم و شانزدهم انتخابات مجلس، توانست به نمایندگی مردم خرم‌آباد به مجلس راه یابد. در دوره مجلس شانزدهم، کشاورز از نظر سیاسی طرفدار رزم‌آرا بود، اما بعد از مدتی به عضویت در جبهه ملی درآمد و به مصدق نزدیک شد.
عضویت کشاورز در جبهه ملی، آغاز دوستی و همکاری او با دکتر مصدق بود؛ چنان‌که بعد از آنکه از عضویت در مجلس هفدهم بازماند، «دکتر مصدق او را به کار اجرایی گمارد. ابتدا استانداری گیلان را به او دادند، سپس استانداری اصفهان به او واگذار شد».2 صدر تا دوران کودتای 28 مرداد 1332 در این سمت باقی ماند، اما پس از کودتا، شرایط او از نظر جایگاه و فعالیت‌های سیاسی تغییر کرد.
محمد مصدق در دیدار با سیدمحمدعلی کشاورز صدر، استاندار گیلان و زنجان، در دوران صدارت خویش (احمدآباد ساوجبلاغ: دهه 1330)
فعالیت‌های سیاسی صدر در آستانه کودتا و بعد از آن
صدر تا زمان کودتای 28 مرداد به دکتر مصدق وفادار بود. او در روز کودتا در اصفهان بود و گفته شده است عده‌ای از طرفداران سلطنت نیز به او حمله کردند. بعد از کودتا، صدر مدتی مخفیانه زندگی کرد، اما در نهایت دستگیر و مدتی زندانی شد. او پـس از آزادی کار وکالـت دادگستری را برعهده گرفت و به فعالیت در جبهه ملی نیز ادامه داد.
محمدعلی کشاورز در کار وکالت با هدایت‌الله متین دفتری، نوه دختری مصدق، همکاری داشت و چون همفکر سیاسی هم بودند، به اقداماتی دست زدند که باعث شد تحت تعقیب قرار گیرد و مدتی در بازداشت به‌سر برد.3 کشاورز صدر با تشکیل جبهه ملی دوم، که جزء هیئت مؤسسان آن بود، به سمت سـخنگویی منـصوب شد و سپس در کنگره سال 1341، اعضا او را به عضویت در شورای مرکزی برگزیـدند. وی از سال 1339 تا 1342 سخنگوی جبهه ملی ایران بود.4
همکاری صدر با حزب ایران نوین و ملاقات او با شاه حسنعلی منصور وقتی در سال 1342 مأمور شد تا حزب ایران نوین را تشکیل دهد، تصمیم گرفت عده‌ای از اعضای سابق جبهه ملی را نیز وارد حزب کند. حزب ایران نوین، بزرگ‌ترین حزب دولتی در حکومت پهلوی بود و اکثریت را در دست داشت. ظاهرا هدف منصور از وارد کردن اعضای جبهه ملی در حزب، رونق بخشیدن به تشکیلات خود بود. به‌زعم منصور این کار می‌توانست باعث افزایش اعتبار حزب شود. به همین منظور شخصی به نام منصور روحانی مأمور مذاکره با محمدرضا پهلوی شد تا نظر او را درباره این موضوع جویا شود. «مدیر عامل سازمان آب تهران در یکی از ملاقات‌هایش با شاه از او خواسته بود که تعدادی از اعضای سابق جبهه ملی را که در حال حاضر به نفع آن جبهه فعالیتی ندارند، وارد حزب ایران نوین نمایند؛ زیرا این امر در توسعه فعالیت‌های این حزب مؤثر خواهد بود. شاه در جواب گفته بود که این امر مانعی ندارد».5
گفته شده که عامل اصلی برای ایجاد توافق و جلب نظر شاه به منظور وارد ساختن اعضای جبهه ملی به حزب ایران نوین، شخص محمدعلی کشاورز صدر بوده است. ظاهرا صدر با محمدرضا پهلوی ملاقات و تلاش کرده بود از این طریق، جبهه ملی را به حکومت نزدیک کند. البته برخی نیز معتقدند: «منظور از این کار مقابله با دکتر علی امینی اعلام گردید که از نظر برخی مطبوعات دوره گذشته با سیاست‌های خارجی ارتباط زیادی پیدا کرده بودند. علت امر ظاهرا این بود که در زمانی که علی منصور نخست‌وزیر ایران بود، کشاورز صدر معاون نخست‌وزیر به‌شمار می‌رفت و منصور موقعی که عازم محل مأموریت خود در دفتر اروپایی سازمان ملل متحد می‌شد کشاورز صدر را به فرزندش توصیه کرده بود».6
بر اساس روایتی دیگر، واقعیت چیزی فراتر از این موضوعات بوده و اقدامات انجام‌شده تاکتیک سیاسی صدر برای خدشه‌دار کردن حزب ایران نوین بوده است. ظاهرا «جبهه ملی به اعضای خود دستور داده بود که در حزب ایران نوین نام‌نویسی کنند و پس از عضویت در این حزب و رخنه در جلسات، به عناوین مختلف نظم جلسات را بر هم زنند و هر روز تشنجی و سر و صدایی به‌وجود آورند. در عین حال گفته می‌شد وقتی که این حزب اعلام موجودیت کرد جبهه ملی و نهضت آزادی و سایر تشکیلات مخالف طی اظهارنظرهایی این حزب و گردانندگانش را مانند حزب ملّیون و مردم می‌دانستند، "بلکه کثیف‌تر از آنها" تلقی می‌کردند».7
در برخی از اسناد نیز درباره این موضوع و به نقل از شاپور بختیار آمده است: «اگرچه امکان دارد که کشاورز صدر بیشتر به منصور نزدیک شود، ولی فکر نمی‌کند که کشاورز صدر جبهه ملی را به خاطر حزب ایران نوین رها کند».8
در نهایت نیز این اتفاق رخ نداد و صدر تا آخرین سال‌های عمر خود به جبهه ملی و آرمان‌های آن وفادار ماند؛ البته محمدعلی کشاورز بارها محل سوءظن و تردید افراد و گروه‌های خاص قرار گرفت که گفته می‌شد نوعی اقدام روانی از سوی ساواک برای اختلاف‌افکنی در میان اعضای جبهه ملی بوده است؛ چنان‌که گفته می‌شد او متهم و مشکوک به خدمت به سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) است و به‌راحتی می‌توان از زبان او اطلاعات زیادی گرفت؛ هرچند هیچ یک از اتهامات علیه او به اثبات نرسید.
دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی محمدعلی کشاورز صدر
دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی صدر، بازتابی از دیدگاه‌های جبهه ملی بود؛ چنان‌که او نیز مانند جبهه ملی مخالف محمدرضا پهلوی نبود، بلکه تنها خواستار سلطنت شاه بود نه حکومت او. همچنین درباره کمک‌های سیاسی و اقتصادی آمریکا به کشور و در واقع مداخلات این دولت، صدر معتقد بود اگر کمک اقتصادی به مصرف خیر مردم برسد، جبهه ملی نیز آن را خواهد پذیرفت. اگر این پول برای بالا بردن سطح زندگی مردم به‌کار گرفته شود، مفید است، اما اگر از آن برای سرکوب مردم و گرفتن آزادی آنها استفاده شود بد است.9 این دیدگاه نشان‌دهنده آن است که این عضو جبهه ملی به‌رغم اقدام آمریکا در کودتای 28 مرداد، همچنان نگاه خوش‌بینانه خود به این دولت را از دست نداده بود.
محمد مصدق در دیدار با سیدمحمدعلی کشاورز صدر، استاندار گیلان و زنجان،
در دوران صدارت خویش (احمدآباد ساوجبلاغ: دهه 1330)
آثار محمدعلی کشاورز صدر و درگذشت او
محمدعلی کشاورز صدر در دوره نخست‌وزیری ساعد، مدتی رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات بود. فعالیت در این شغل، فرصت خوبی برای آشنایی او با دنیای انتشارات بود؛ فرصتی که در نهایت باعث ایجاد علاقه و انگیزه در او جهت نوشتن و خلق آثار متعدد شد. از جمله آثار مهم صدر می‌توان به کتاب »از رابعه تا پروین» اشاره کرد که اثری تألیفی درباره شرح حال زنان شاعر ایران است. «عقاب کامازان، ی‍ا ک‍ری‍م‍خ‍ان زن‍د» نیز با درون‌مایه تاریخی یکی دیگر از آثار خوب صدر به‌شمار می‌آید. او آثاری نیز در زمینه علوم قضایی دارد که از جمله آنها می‌توان به کتاب «آیین و رویه دادرسی محبوس و مقتول» اشاره کرد.
محمدعلی کشاورز صدر حدود هفتاد سال عمر کرد و در نهایت در سال 1353 درگذشت. او وصیت‌نامه خود را پیش از مرگ و در روز 28 مرداد 1332 نوشته بود. در بخشی از متن وصیت‌نامه صدر آمده است: صریحا به شما و فرزندان عزیزم به این وسیله می‌گویم: سرفراز و خوش‌وقت و مفتخرم که در راه خدمت به ملت ایران و کشور منحرف نشده و اگر در این راه کشته شوم، افتخار من است. اگر زنده ماندم و شماها را دیدم، باز هم در راه خدمت به ملت و برای حفظ آزادی فداکاری خواهم کرد... .
