چرایی عدم پایایی تحزب در دوره رضاشاه

مقدمه
پایه‌‌گذاری نهادهای مدرن در حوزه قدرت سیاسی و گفتمان تجدد در بین روشنفکران پسامشروطه، نخبگان را به سمت نوگرایی در سیاست داخلی و خارجی واداشت تا علاوه بر ملی‌‌گرایی، توسعه آموزش، ساختمندی اقتصاد نوین و مذهب‌‌زدایی، ماهیت صوری دولت را به شكلي درآورند كه گويي به سمت تغيير بنیادین در حوزه توزیع و کسب قدرت حركت مي‌كند. این موضوع با همراهی پشتیبانان فکری رضاشاه ازجمله علی‌اکبر داور، تیمورتاش، نصرت‌‌الدوله فیروز، محمدعلی فروغی و... انجام گرفت و به تمهیداتی در زمینه حزب و تحزب منجر شد. اما بنا به دلایلی نه‌تنها احزاب به‌تدریج کم‌‌فروغ شدند، بلکه در مقطعی از تاریخ شانزده‌ساله حكومت رضاشاه، نه از حزب خبری بود و نه از مجلس و قانون. در این نوشتار تلاش شده است چرایی ناپایداری احزاب، به‌ویژه تلاش‌‌های تیمورتاش در اين دوره تبیین شود و به این پرسش پاسخ داده شود که چرا رضاشاه بااینکه مقلد آتاتورک بود، برخلاف او با ایجاد حزب مخالفت می‌‌کرد.
 
کونستیتوسیون؛ امکان و امتناع قدرت
با شکل‌‌گیری انقلاب مشروطه و ایجاد نیم‌‌بند از قانون، تلاش جامعه سیاسی، اعم از روشنفکران و روحانیون به سمت قدرتِ مقیّد به قانون گرایش داشت که یکی از ارکان اساسی آن تفکیک قوا و برقراری یک نظام حقوقی نوین بود.[1] اما فکر تأسیس حکومتی مقتدر و مقیّد به قانون،‌ مفهوم متناقض‌‌نمایی را در اواخر دوره حکومت قاجار و کسب آرام قدرت توسط رضاخان به‌وجود آورد که نمی‌‌توانست وجود توأمان آنها را حل نماید و به ناگزیر «قانون» و «قانونیت» از امر سیاسی، کنار گذاشته شد و با «رضاشاه شدن رضاخان»[2]، این امر گسترش و تقویت گردید. از طرف دیگر، روشنفکران و طبقه روشنگر جامعه اعم از آنها که درون حلقه قدرت بودند و یا افرادی که بیرون از قدرت سیاسی حضور داشتند،‌ به امتناع از ظهور خودکامگی باور داشتند و تشکیل حزب را به‌عنوان  چشم‌‌انداز و ابزاری که می‌‌تواند هم به ایران نوین کمک کند و هم از ظهور استبداد جلوگیری نماید، پیش چشم خود قرار دادند. بنابراین،‌ جدال اصلاح‌‌طلبان و محافظه‌‌کاران بر سر حقوق و نمایندگی مردم مسئله اصلی بود.[3]
 
حزب تجدد (ایران نو) و نوخواهی ایران؛ مسئله‌‌مندی قانون و خودکامگی
مقارن ریاست‌‌‌‌وزرایی رضاخان ریاست‌‌جمهوری مصطفی کمال پاشا در دنیا اعلام شد و این تصادف و تشابه اتفاقات سیاسی در دو کشور هم‌‌مرز را در پرتوی خود قرار داد. وارد کردن فکر جمهوری و مقاله‌‌هایی با عنوان «جمهوریت در ایران و رضاخان؛ رئیس‌‌الوزراء می‌‌خواهد مصطفی کمال ایران شود»[4] مقدمه ورود این فکر جدید بود. اما مسئله محوری مهم بین روشنفکرانی مانند تیمورتاش و دولتمردانی مانند رضاخان تطابق بین ترقی دادن ایران و دموکراسی بود که مظهر عینی آن با حزب و تشکیلات منظم آغاز می‌‌شود. تیمورتاش هم مثل شاه، در عین دیکتاتورمنشی، قائل به ترقی دادن ایران بود،‌ اما دو عامل اساسی آنها را از این راه منحرف ساخت؛ نخست، خودپسندی و سپس خودخواهی. تیمورتاش به‌قدری به فکر و هوش خود مغرور بود که هرگز تصور اشتباه هم از خاطرش نمی‌‌گذشت و رأی هیچ‌‌کس را قابل اعتنا نمی‌‌دانست و به کسی اجازه کار نمی‌‌داد و علاقه داشت تمام امورات را در دست شخص خود جمع کند.[5]
 

عبدالحسين تيمورتاش

شماره آرشیو: 712-۱ع

  
تمرکزگرایی بدون ماهیت شورایی و روش دموکراتیک،‌ با اصل تحزب مغایرت دارد و این مؤلفه همان خبط بزرگ موضوع و نشناختن ارزش واقعی تشکیلات است. تلقینات دائمی نصرت‌‌الدوله‌‌ها که «فداکاری برای این گاو و گوساله‌‌ها به چه درد می‌‌خورد، ‌این ملت فقط لیاقت زور را دارد و بس»[6]، مانیفست راهبردی تفکر روشنفکران درباری عصر رضاشاهی را بازتاب می‌‌دهد. درصورتی‌که راهبرد حزب و وجود تحزب با مؤلفه‌های مانند هم‌‌افزایی، هماهنگی، یکپارچگی و این اصل که «هر فرد؛ یک رأی» نمود پیدا می‌‌کند.
 
مجلس ششم شورای ملی؛ حزب «ایران نو» و گام در راهی تازه
با پایان گرفتن دوره مجلس پنجم در 22 بهمن‌‌ماه 1304ش، پنج روز بعد فرمان انتخابات دوره ششم صادر شد و در این انتخابات تیمورتاش نقش اساسی را در انتصاب و حذف افرادی که مخل به اقدامات خود می‌‌دانست، به عهده گرفت. قدرت تیمورتاش تا اندازه‌‌ای بود که حاج مهدی‌‌قلی هدایت می‌‌گوید: «او وزیر دربار و دست راست و رافع بین شاه و هیئت و نافذ در هر کار طرف اعتماد شاه است و از سیاست آگاه. روزی در هیئت فرمودند [یعنی رضاشاه] که قول تیمورتاش، قول من است».[7] ازاین‌رو، جایگاه قدرت وی نشان‌‌دهنده قدرت اجرا و ظرفیت لازم برای تغییر و دگرگونی سیاست و تنظیمات ملی است. تیمورتاش عقیده داشت برای انجام کارهای سیاسی مملکت باید حتما یک حزب قوی و یک‌‌کاسه در مملکت حاکم بر امور باشد؛ ازاین‌رو، پس از جلب موافقت رضاشاه حزبی به نام حزب «ایران نو» پی‌‌ریزی نمود و پس از نوشتن اساسنامه و مرامنامه آن، خود رهبری حزب را بر عهده گرفت. نصرت‌‌الدوله و داور در کنار تیمورتاش از رهبران حزب بودند. عده زیادی از نمایندگان مجلس و عده‌‌ای از وزرا، بازرگانان، اصناف و دولتمردان عضویت این حزب را پذیرفتند و تدریجا حزب قدرتی یافت، اما چون حزب مغایر با دیکتاتوری بود شاه به آن روی خوش نشان نداد و تدریجا حزب تحلیل رفت بدون آنکه کار مثبتی انجام داده باشد.[8]
 

رضاشاه پس از احراز مقام سلطنت، هنگام جلوس بر تخت سلطنت در كاخ گلستان (سال 1305)

شماره آرشیو: 124044-۲۷۵م

 
چرایی عدم پایایی تحزب و رابطه آن با دیکتاتوری رضاشاه
سیاست‌‌ورزی رضاشاه و قدرت مرکزی او در ارتش وفادار او مستقر بود. ارتش نهادی قدرتمند در دست شاه بود که به واسطه آن، سلطه بر تمامی نهادها و تأسیسات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را میسر می‌‌کرد.[9] از طرف دیگر، فرهنگ سیاسی عصر رضاشاهی نوعی به اصطلاح «انقلاب از بالا» بود و ویژگی مدرن بودن آن به معنای دقیق کلمه از محاسبه منابع انسانی اقتصاد ایران پیروی نمی‌‌کرد، بلکه تابع اولویت‌‌های سیاسی شخصی بود.[10] به طور کلی، جهت استخراج ظرفیت‌‌های گسترده منابع سیاسی و کارآمدی نظام سیاسی، رابطه افراد در سیستم‌‌ها، عمودی نیست، بلکه افقی است؛ زیرا اصل بر حل مسائل، رفع مشکلات و دستیابی به اهداف و افق‌‌هاست. در دنیای سیستم‌‌ها، تصمیم‌‌سازی‌‌ها و تصمیم‌‌گیری‌‌ها در چهارچوب گروه‌‌ها تحقق می‌‌یابد؛ ازاین‌رو، آنچه در گروه‌‌ها اتفاق می‌‌افتد و پویایی که در درون گروه‌‌ها شکل می‌‌گیرد بسیار حائز اهمیت است. وجود افراد مقتدر و کاریزما مانند رضاشاه در مباحث درون گروه‌‌ها عموما مفید نیست؛ چراکه باوجود این افراد، حس مشارکت ضعیف و علاقه‌‌مندی به اصلاح و اجماع‌‌سازی به حداقل ممکن می‌‌رسد.
 
بنابراین، اگر رضاشاه برای افراد جا باز می‌‌کرد،‌ از کمیته‌‌های تخصصی برای تصمیم‌‌سازی استفاده می‌‌کرد، برای بحث و گفت‌وگو در مجلس و نقش مجلس احترام قائل می‌‌شد، به شکوفایی احزاب و کارکرد تحزب کمک می‌‌کرد و می‌‌توانست فقدان تفاهم و تشکل را با همیاری ایرانیان نخبه و با تصمیم‌‌سازی مدرن، حل كند، اما «فرهنگ اقتدارگرایی» و کسب قدرت مطلق انسان را کور می‌‌کند و در درازمدت با حذف افراد و بسترهای شکل‌‌گیری تصمیم‌‌سازی از پایین، مفهوم مشارکت در سیاست در حوزه تنگ فرد حاکم خلاصه می‌‌شود.[11] راه باریک آزادی و به بند کشیدن دولت، به معنای مسئولیت‌‌پذیری و پاسخگو بودن به نهاد ملت، با تحزب، قانون و حضور مؤثر مردم تحقق خواهد یافت. بدین جهت است که در دوره پهلوی اول تشکیل حزب هیچ‌‌گاه با پشتوانه‌‌های نظری و علمی شکل نگرفته است، بلکه با هیجان، عصبانیت، احساسات، امواج مقطعی،‌ خصومت‌‌های فردی و خصلت‌‌های خفته انحصارطلبانه آمیخته بوده است.
 
از این جهت، با افزایش قدرت تیمورتاش، رضاشاه را ترس فرا گرفت و «اصل قدرت» بر «اصل پیشرفت» برتری پيدا كرد و خودکامگی و استبداد رویکرد تحزب، دموکراسی و آزادی را با الگوی آمرانه جایگزین ساخت.[12]
 
نتیجه‌‌گیری
آبشخور تجدد آمرانه در دوره پهلوی اول از دو راهبرد نشئت گرفته بود؛ نخست، واگرایی از دولت و مسئله جمهوری‌‌خواهی، و دوم وابستگی به دولت و مسئله اقتدارگرایی که وجه مشترک هردوی آنها «مردم» و نهادی به نام «حزب» است که معیار میزان بیشینه و کمینه مردم‌‌سالاری و سنجه ظرفیت جامعه در برابر دولت و قدرت برآمده از آن است. در این میان، رضاشاه پس از آنکه از حزب تجدد در مجلس پنجم نهایت استفاده را در انقراض قاجاریه کرد، ‌به‌تدریج با دور زدن قانون و مجلس فرمایشی، و مهم‌‌تر از همه ترس از «جمهوری‌‌خواهی» در برابر مفاهیم حزب، دموکراسی، مجلس، نمایندگی و آزادی انتخاب مقاومت و دشمنی کرد. بدین ترتیب، فرایند مدرن‌‌سازی بدون حضور مردم و به صورت آمرانه در عصر رضاشاه صورت پذیرفت و به افول احزاب و نابودی آنها انجامید.

پي‌نوشت‎‌ها: