چگونه جریان مذهبی به گروه غالب مبارز در برابر پهلوی‌ها تبدیل شد؟

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ قیام 15 خرداد یکی از حلقه‌های زنجیر مبارزات ضد رژیم پهلوی بود که برگزاری سالگردهای آن زمینه‌ساز تداوم این مبارزه شد. نوشتار پیش رو تأکید دارد که این قیام را باید از دیگر تحولات این دوره جدا کرد؛ چرا که سالگردهای برگزارشده برای گرامیداشت آن مانع از آن شد تا رژیم پهلوی بتواند سرکوب مخالفان در 15 خرداد 1342 را کمرنگ سازد. این نوشتار به سالگردهای قیام 15 خرداد و نسبت آن با آماده‌سازی حافظه جمعی جهت مبارزه مستمر با رژیم پهلوی اختصاص یافته است.
 
موانع سرکوب رژیم
در نیمه نخست خرداد سال 1342، حوادثی روی داد که از جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و دینی، کانون توجهات عموم بود. البته همین حوادث، خود برآیند رویدادهای چند ماه گذشته بود؛ به‌ویژه اتفاقاتی که از نیمه دوم سال ۱۳۴۱ آغاز شده بود. تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که پس از حدود دو ماه لغو شد؛ انجام اصلاحات ارضی که پیش از آن باید بومی‌سازی می‌شد؛ برگزاری رفراندومی که برخلاف عنوان «انقلاب سفید»، بحث‌برانگیز و ناگهانی بود؛ جبهه‌گیری‌های سخت‌گیرانه و سخنرانی‌های تند و توهین‌آمیز محمدرضا پهلوی؛ اجرای برنامه‌هایی که روزبه‌روز فعالیت‌های تبلیغی و اجتماعی روحانیون و طلاب علوم دینی را محدودتر می‌ساخت؛ یورش به مدارس دینی در قم، تبریز و مشهد، و ضرب و شتم طلاب که در عمل متولیان امور دینی را به مقابله فرا می‌خواند؛ فعالیت‌های افشاگرانه مراجع تقلید، وعاظ و روحانیان پرشمار در شهرهای بزرگ و کوچک که مساجد و منابر متعددی را به عنوان مؤثرترین و رساترین شبکه پیام‌رسانی در اختیار داشتند؛ جملگی از نشانه‌هایی به‌شمار می‌آید که حوادث خرداد ۱۳۴۲ را به‌وجود آوردند، اما آنچه بر محتوای این حوادث افزود و بر آنها روحی تازه دمید، هم‌زمانی وقایع با ماه محرم بود که در فرهنگ شیعه ایرانی، رنگ و بویی شورانگیز دارد.[1]
 

امام خمینی در حال ایراد نطق تاریخی خویش در مدرسه فیضیه قم (عاشورای 1342)

 
ماه محرم در نهضت امام خمینی، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت، چه اینکه مهم‌ترین وقایع نهضت اسلامی از ماه محرم آغاز شده بود؛ مهم‌ترین آن رخدادها، مربوط به ماه محرم سال 1342 بود که به سخنرانی پرشور امام خمینی در روز عاشورا و سپس بازداشت ایشان و وقوع قیام 15 خرداد منتهی شد. محرم سال بعد، یعنی 1343 نیز که نخستین سالگرد وقایع خردادماه 1342 بود، برای انقلابیون اهمیت فراوانی داشت، به‌علاوه اینکه امام خمینی نیز به تازگی از حبس آزاد شده بودند. بر اساس خاطرات و روایت‌های موجود، در محرم آن سال و در مراسم عزاداری و روضه‌خوانی بیت امام، به‌طور علنی از براندازی رژیم پهلوی صحبت به میان آمد.[2] با وجود این، پلیس شاه برخی اهل منبر را به ساواک می‌برد و می‌خواست تا سه موضوع را رعایت کنند: اولین مورد اینکه علیه شخص اول مملکت سخنی نگویند؛ دومین موضوع این بود که کسانی که در محرم و سالگرد قیام 15 خرداد شرکت می‌کنند علیه اسرائیل سخنی به میان نیاورند. اما این تذکرات کارساز نبود؛ چرا که امام خمینی تأکید داشت که ملت باید بدانند که خطر امروز بر اسلام کمتر از خطر بنی‌امیه نیست؛ همچنین درباره خطر اسرائیل و عمال آن باید به مردم تذکر داده می‌شد.[3] سومین موضوع اینکه پیاپی نگویند اسلام در خطر است.
 
هم‌‎پیوندی محرم با سالگرد 15 خرداد باعث شد در هیئت‌های مذهبی و مراسمات، نوحه‌خوان‌ها و سرایندگان در نوحه‌های سینه‌زنی خویش، مصیبت‌های وارد بر اسلام و مراکز فقه و دیانت و انصار شریعت را یادآور شوند و از این راه شور و حساسیت مبارزه علیه رژیم را زنده نگاه دارند. هزاران نفر کسبه، روحانیان، کارمندان، معلمان، دانشجویان و مزدبگیران و کارگران بیکار، در ایام محرم در اعتراض به شاه به خیابان‌ها ریختند. این اعتراض از سردمداران اصناف، تجار بازار، جبهه ملی و مهم‌تر از همه، از شخصیت جدیدی در میان مخالفان یعنی امام خمینی سرچشمه می‌گرفت.[4]
 
در برگزاری سالگردهای قیام 15 خرداد همانند جنبش‌های قبلی، دین و کارگزاران آن، یعنی روحانیت، به دلیل نفوذ در نقاط دور و نزدیک کشور نقش محوری را در بسیج و پیشبرد مبارزه علیه رژیم پهلوی داشتند. با موضع‌گیری علما و مراجع در فضای محرم بود که دامنه اعتراض‌ها از قم به تهران و شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز، کاشان، مشهد و سایر شهرها کشیده شد.
 
سلاح کارساز
سالگردهای برگزارشده جهت گرامیداشت قیام 15 خرداد به مثابه زنگ خطری در گوش حکومت پهلوی دوم به صدا درآمد و نشان داد که جامعه مذهبی ایران با ظلم و ستم شاهنشاهی همخوانی ندارد. وقایع سالگرد این قیام، به‌ویژه بازتاب اعلامیه صادرشده توسط امام و چند تن از مراجع، رژیم را به تصمیم قاطع‌تری وا می‌داشت، اما وقایع بیرون از کشور، به‌ویژه تغییرات حاصله در کرسی حکومت ایالات متحده آمریکا، در اتخاذ تصمیم از سوی حکومت پهلوی دوم، که رابطه بسیار نزدیکی با آن داشت، تأثیرگذار بود و تا حدودی مانع از به‌کارگیری خشونت عریان می‌شد.[5]
 
بخش دیگری از چرایی موفقیت گرامیداشت سالگرد قیام 15 خرداد به پخش اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام خمینی در قالب نوار کاست برمی‌گشت. متن سخنان امام و اعلامیه‌های شدیداللحنی که ایشان به مناسبت‌های مختلف و از جمله کاپیتولاسیون منتشر کرده بودند مخفیانه چاپ و در تهران و شهرستان‌ها پخش شد و مردم با دیده شگفت و تحسین بدان نگریستند. این سخنان، منصور، نخست‌وزیر وقت، را در روز 9 آبان 1343 و در مجلس سنا به پاسخ واداشت. منصور این سخنان را تحریک‌آمیز و تأسف‌انگیز دانست و از قانون مصونیت سیاسی مستشاران نظامی و دیگر آمریکاییان مأمور خدمت در ایران دفاع کرد.[6]
 

  شماره آرشیو: 1-442-45464ه