کد QR مطلبدریافت صفحه با کد QR

قیام پانزده خرداد و تداوم حافظه جمعی؛

چگونه جریان مذهبی به گروه غالب مبارز در برابر پهلوی‌ها تبدیل شد؟

5 شهريور 1401 ساعت 17:20

مولف :

در نیمه نخست خرداد سال 1342، حوادثی روی داد که از جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و دینی، کانون توجهات عموم بود. البته همین حوادث، خود برآیند رویدادهای چند ماه گذشته بود؛ به‌ویژه اتفاقاتی که از نیمه دوم سال ۱۳۴۱ آغاز شده بود


 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ قیام 15 خرداد یکی از حلقه‌های زنجیر مبارزات ضد رژیم پهلوی بود که برگزاری سالگردهای آن زمینه‌ساز تداوم این مبارزه شد. نوشتار پیش رو تأکید دارد که این قیام را باید از دیگر تحولات این دوره جدا کرد؛ چرا که سالگردهای برگزارشده برای گرامیداشت آن مانع از آن شد تا رژیم پهلوی بتواند سرکوب مخالفان در 15 خرداد 1342 را کمرنگ سازد. این نوشتار به سالگردهای قیام 15 خرداد و نسبت آن با آماده‌سازی حافظه جمعی جهت مبارزه مستمر با رژیم پهلوی اختصاص یافته است.
 
موانع سرکوب رژیم
در نیمه نخست خرداد سال 1342، حوادثی روی داد که از جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و دینی، کانون توجهات عموم بود. البته همین حوادث، خود برآیند رویدادهای چند ماه گذشته بود؛ به‌ویژه اتفاقاتی که از نیمه دوم سال ۱۳۴۱ آغاز شده بود. تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که پس از حدود دو ماه لغو شد؛ انجام اصلاحات ارضی که پیش از آن باید بومی‌سازی می‌شد؛ برگزاری رفراندومی که برخلاف عنوان «انقلاب سفید»، بحث‌برانگیز و ناگهانی بود؛ جبهه‌گیری‌های سخت‌گیرانه و سخنرانی‌های تند و توهین‌آمیز محمدرضا پهلوی؛ اجرای برنامه‌هایی که روزبه‌روز فعالیت‌های تبلیغی و اجتماعی روحانیون و طلاب علوم دینی را محدودتر می‌ساخت؛ یورش به مدارس دینی در قم، تبریز و مشهد، و ضرب و شتم طلاب که در عمل متولیان امور دینی را به مقابله فرا می‌خواند؛ فعالیت‌های افشاگرانه مراجع تقلید، وعاظ و روحانیان پرشمار در شهرهای بزرگ و کوچک که مساجد و منابر متعددی را به عنوان مؤثرترین و رساترین شبکه پیام‌رسانی در اختیار داشتند؛ جملگی از نشانه‌هایی به‌شمار می‌آید که حوادث خرداد ۱۳۴۲ را به‌وجود آوردند، اما آنچه بر محتوای این حوادث افزود و بر آنها روحی تازه دمید، هم‌زمانی وقایع با ماه محرم بود که در فرهنگ شیعه ایرانی، رنگ و بویی شورانگیز دارد.[1]
 
امام خمینی در حال ایراد نطق تاریخی خویش در مدرسه فیضیه قم (عاشورای 1342)
امام خمینی در حال ایراد نطق تاریخی خویش در مدرسه فیضیه قم (عاشورای 1342)
 
ماه محرم در نهضت امام خمینی، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت، چه اینکه مهم‌ترین وقایع نهضت اسلامی از ماه محرم آغاز شده بود؛ مهم‌ترین آن رخدادها، مربوط به ماه محرم سال 1342 بود که به سخنرانی پرشور امام خمینی در روز عاشورا و سپس بازداشت ایشان و وقوع قیام 15 خرداد منتهی شد. محرم سال بعد، یعنی 1343 نیز که نخستین سالگرد وقایع خردادماه 1342 بود، برای انقلابیون اهمیت فراوانی داشت، به‌علاوه اینکه امام خمینی نیز به تازگی از حبس آزاد شده بودند. بر اساس خاطرات و روایت‌های موجود، در محرم آن سال و در مراسم عزاداری و روضه‌خوانی بیت امام، به‌طور علنی از براندازی رژیم پهلوی صحبت به میان آمد.[2] با وجود این، پلیس شاه برخی اهل منبر را به ساواک می‌برد و می‌خواست تا سه موضوع را رعایت کنند: اولین مورد اینکه علیه شخص اول مملکت سخنی نگویند؛ دومین موضوع این بود که کسانی که در محرم و سالگرد قیام 15 خرداد شرکت می‌کنند علیه اسرائیل سخنی به میان نیاورند. اما این تذکرات کارساز نبود؛ چرا که امام خمینی تأکید داشت که ملت باید بدانند که خطر امروز بر اسلام کمتر از خطر بنی‌امیه نیست؛ همچنین درباره خطر اسرائیل و عمال آن باید به مردم تذکر داده می‌شد.[3] سومین موضوع اینکه پیاپی نگویند اسلام در خطر است.
 
هم‌‎پیوندی محرم با سالگرد 15 خرداد باعث شد در هیئت‌های مذهبی و مراسمات، نوحه‌خوان‌ها و سرایندگان در نوحه‌های سینه‌زنی خویش، مصیبت‌های وارد بر اسلام و مراکز فقه و دیانت و انصار شریعت را یادآور شوند و از این راه شور و حساسیت مبارزه علیه رژیم را زنده نگاه دارند. هزاران نفر کسبه، روحانیان، کارمندان، معلمان، دانشجویان و مزدبگیران و کارگران بیکار، در ایام محرم در اعتراض به شاه به خیابان‌ها ریختند. این اعتراض از سردمداران اصناف، تجار بازار، جبهه ملی و مهم‌تر از همه، از شخصیت جدیدی در میان مخالفان یعنی امام خمینی سرچشمه می‌گرفت.[4]
 
در برگزاری سالگردهای قیام 15 خرداد همانند جنبش‌های قبلی، دین و کارگزاران آن، یعنی روحانیت، به دلیل نفوذ در نقاط دور و نزدیک کشور نقش محوری را در بسیج و پیشبرد مبارزه علیه رژیم پهلوی داشتند. با موضع‌گیری علما و مراجع در فضای محرم بود که دامنه اعتراض‌ها از قم به تهران و شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز، کاشان، مشهد و سایر شهرها کشیده شد.
 
سلاح کارساز
سالگردهای برگزارشده جهت گرامیداشت قیام 15 خرداد به مثابه زنگ خطری در گوش حکومت پهلوی دوم به صدا درآمد و نشان داد که جامعه مذهبی ایران با ظلم و ستم شاهنشاهی همخوانی ندارد. وقایع سالگرد این قیام، به‌ویژه بازتاب اعلامیه صادرشده توسط امام و چند تن از مراجع، رژیم را به تصمیم قاطع‌تری وا می‌داشت، اما وقایع بیرون از کشور، به‌ویژه تغییرات حاصله در کرسی حکومت ایالات متحده آمریکا، در اتخاذ تصمیم از سوی حکومت پهلوی دوم، که رابطه بسیار نزدیکی با آن داشت، تأثیرگذار بود و تا حدودی مانع از به‌کارگیری خشونت عریان می‌شد.[5]
 
بخش دیگری از چرایی موفقیت گرامیداشت سالگرد قیام 15 خرداد به پخش اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام خمینی در قالب نوار کاست برمی‌گشت. متن سخنان امام و اعلامیه‌های شدیداللحنی که ایشان به مناسبت‌های مختلف و از جمله کاپیتولاسیون منتشر کرده بودند مخفیانه چاپ و در تهران و شهرستان‌ها پخش شد و مردم با دیده شگفت و تحسین بدان نگریستند. این سخنان، منصور، نخست‌وزیر وقت، را در روز 9 آبان 1343 و در مجلس سنا به پاسخ واداشت. منصور این سخنان را تحریک‌آمیز و تأسف‌انگیز دانست و از قانون مصونیت سیاسی مستشاران نظامی و دیگر آمریکاییان مأمور خدمت در ایران دفاع کرد.[6]
 
حسنعلی منصور، نخست‌وزیر، هنگام شرکت در نخستین جلسه هیئت موسس حزب ایران نوین در تالار فرهنگ (سال 1342) 
حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت
شماره آرشیو: 1-442-45464ه
 
در اسناد ساواک آمده است که اعلامیه‌ها عمدتا با امضای امام خمینی، نجفی مرعشی، قمی و میلانی درباره سالروز وقایع 15 خرداد چاپ و در پاره‌ای از محافل پایتخت توزیع می‌شد؛ برای نمونه در 30 اردیبهشت سال 1343 و هم‌زمان با محرم، اعلامیه مشترکی از سوی امام خمینی، آیت‌الله میلانی، آیت‌الله نجفی و آیت‌الله قمی صادر شد. این بزرگان در این اعلامیه ضمن گرامیداشت یاد شهدای 15 خرداد 1342 روز 12 محرم را روز عزای عمومی اعلام فرمودند. در آن روز که مصادف بود با 3 خرداد 1343 چندین هزار نفر در منزل آیت‌الله میلانی در مشهد اجتماع کردند. این جمعیت در منزل آیت‌الله قمی نیز اجتماع کردند. هدف اجتماع‌کنندگان در بیوت علما، هم‌آوایی یاد شهدای 15 خرداد سال قبل بود. در این اجتماع اعلامیه علمای یادشده با عنوان «روز دوازدهم عزای ملی اعلام می‌شود» توزیع شد.[7]
 
آیت‌الله العظمی سیدمحمدهادی حسینی میلانی در حال تدریس در مسجد گوهرشاد حرم رضوی(ع)
آیت‌الله العظمی سیدمحمدهادی حسینی میلانی در حال تدریس در مسجد گوهرشاد حرم رضوی(ع)
 
مسئله مهم دیگری که مانع از سرکوب برگزارکنندگان سالگرد قیام 15 خرداد می‌شد، جایگاه مذهب و گروه‌های مذهبی در گرامیداشت قیام 15 خرداد بود. برگزاری سالگردهای قیام 15 خرداد تحولات گسترده‌ای در مسیر مبارزه علیه رژیم پهلوی ایجاد کرد. تا پیش از قیام 15 خرداد و برگزاری سالگردهای آن، رهبری مبارزه پراکنده و جریان‌های ملی‌گرا و چپ فعالیت گسترده‌ای داشتند و رژیم به راحتی می‌توانست آنان را سرکوب کند، اما پس از قیام 15 خرداد و برگزاری سالگردهای آن، بیشتر نیروهای ضد استبداد و گروه‌های مبارز رهبری امام را پذیرفتند و پشت سر او قرار گرفتند. در ادامه نیز نهضت 15 خرداد 1342 به انقلاب اسلامی ختم شد که در آن هویت دینی ـ اسلامی و شیعی جایگاه غالب را داشت و نقش رهبری مذهبی و مشخصا امام خمینی در ایجاد نهضت با نام و راهنمایی اسلامی انکارناپذیر بود.[8]
 
فشرده سخن
نقطه عطفی که در سال 1342 در روند حرکت نیروهای اجتماعی و سیاسی پدیده آمده بود، ناشی از حضور جدی نیروهای مذهبی و به دست گرفتن ابتکار عمل در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی بود. بدین ترتیب باید قیام 15 خرداد را سرآغاز انقلاب اسلامی به‌شمار آورد؛ چرا که شخصیت امام خمینی در قامت رهبر و همچنین نیرومندی مذهب به عنوان ایدئولوژی انقلاب پذیرفته شد. شرط موفقیت مبارزه با رژیم پهلوی به تداوم این دو مسئله، یعنی رهبری امام خمینی و برجستگی مذهب بستگی داشت. چنین تداومی با سالگردهای قیام 15 خرداد محقق شد. حضور امام خمینی در عرصه تحولات سیاسی و اعلام مخاطراتی که متوجه اسلام است، باعث شد سایر علما و روحانیانی که نسبت به این تحولات توجه چندانی نداشتند، احساس وظیفه کنند و به میدان بیایند. نکته مهم در برگزاری سالگردهای قیام 15 خرداد این است که ابزار مبارزان متنوع و خاص بود؛ برای نمونه اولین سالگرد قیام 15 خرداد با ماه محرم هم‌زمان بود و رژیم نمی‌توانست از تجمعات و عزاداری‌هایی که با سالگرد این قیام همنشین شده بود جلوگیری کند. علاوه بر این، سالگرد قیام 15 خرداد با پخش اعلامیه‌ها و کاست‌های سخنرانی امام خمینی گرامی داشته می‌شد و رژیم به‌سادگی نمی‌توانست مانع از نشر و فراگیری آنها شود.
 
پی‌نوشت‌ها
-----------------------------------------------------
[1] . یحیی آریابخشایش، روزشمار 15 خرداد: 1342 (1342/3/1 تا 1342/3/15)، ج 2، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، ص 7.
[2] . مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک، ج 6، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1382، صص 34-36.
[3] . رحیم نیکبخت، مبدأ نهضت: مجموعه مقالات قیام پانزده خرداد، ج 2، تهران، خانه کتاب، 1392، صص 587-591.
[4] . یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نشر نی، چ سی، 1400، ص 387.
[5] . کریستین امری، سیاست خارجی آمریکا و انقلاب ایران: تعامل و تقابل استراتژیک در دوره پهلوی و پس از انقلاب اسلامی، ترجمه محمد شمس‌الدین عبداللهی‌نژاد، تهران، انتشارات ققنوس، 1397، صص 68-72.
[6] . جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج 2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، صص 400-450.
[7] . غلامرضا جلالی و عباسعلی قلی‌زاده، تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، صص 194-195.
[8] . وزارت ارشاد اسلامی، طلوع فجر: وقایع پانزدهم خرداد، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1361، صص 125-176.


کد مطلب: 24091

آدرس مطلب :
https://www.iichs.ir/fa/article/24091/چگونه-جریان-مذهبی-گروه-غالب-مبارز-برابر-پهلوی-ها-تبدیل

تاریخ معاصر
  https://www.iichs.ir