اهمیت نفت برای استعمارگران در جنگ جهانی اول و دوم؛

پشت پرده جنگ‌های جهانی

پیش از جنگ جهانی اول، زغال سنگ سوخت اصلی کشتی‌های جنگی و سایر ادوات نظامی بود، اما با توسعه موتورهای احتراق داخلی و کشتی‌های مجهز به موتورهای نفتی، نفت به منبع انرژی برتر تبدیل شد و به متغیر مهم این جنگ و جنگ جهانی بعدی تبدیل شد
پشت پرده جنگ‌های جهانی
 
پایگاه اطلاعرسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ جنگ جهانی اول و دوم در قرن گذشته، لطمات جبران‌ناپذیری به بشر و محیط پیرامونش وارد ساخت. ابعاد فاجعه آن‌قدر بود که بسیاری به فکر تغییرات ساختاری در روابط بین‌الملل افتادند؛ تغییراتی که صلح را بیش از پیش مد نظر قرار دهد و ابعاد جنگ در میان کشورها را تا آنجا که ممکن است محدود سازد. بااین‌حال، این پرسش در میان تحلیلگران تاریخی مطرح بود که چگونه دو جنگ جهانی چنین ابعاد هولناکی پیدا کردند؛ چه شد که بشر توانست تا این حد زندگی خود را به ورطه نابودی کشاند؟
 
بی‌شک پیشرفت‌های تکنولوژیک در زمینه تسلیحات نظامی همچون استفاده از هواپیمای نظامی در جنگ جهانی اول و سلاح هسته‌ای در جنگ جهانی دوم از بهترین شواهد و مصداق‌ها در این زمینه است. بااین‌حال، آنچه را نباید از نظر دور کرد استفاده از سوخت نفت به جای زغال سنگ است که طی سال‌های متمادی این پیشرفت حاصل شد. در واقع، به‌تدریج قدرت‌های بزرگ جهانی برای سوخت جنگی خود به جای استفاده از زغال سنگ، به نفت روی آوردند و این در قدرت و سرعت تسلیحات نظامی تأثیر شگرف و به‌سزایی داشت. آثار این تغییر در خسارت‌های هر دو جنگ به‌روشنی مشهود است. بر این اساس، تلاش خواهیم کرد اهمیت این متغییر را در بازی قدرت‌های بزرگ در جنگ جهانی اول و دوم بررسی کنیم.
 
سهم نفت در جنگ جهانی اول (1914-1918م)
همان گونه که مطرح شد، پیش از جنگ جهانی اول، زغال سنگ سوخت اصلی کشتی‌های جنگی و سایر ادوات نظامی بود، اما با توسعه موتورهای احتراق داخلی و کشتی‌های مجهز به موتورهای نفتی، نفت به منبع انرژی برتر تبدیل شد. مزایای نفت عبارت بود از: احتراق سریع‌تر و تولید قدرت بیشتر، حمل و نقل و ذخیره‌سازی آسان‌تر و افزایش قدرت مانور وسایل نظامی.
 
باری، از این مسائل که بگذریم بهتر است بحث را با موارد و مصادیق بیشتر روشن کنیم. در هنگامه جنگ جهانی اول و درحالی‌که متفقین در نقاط گوناگون جهان با دول محور در حال نبرد سنگین بودند فرانسه و انگلستان بر سر نحوه تقسیم متصرفات پس از جنگ با هم به توافق رسیدند که در تاریخ به توافق سایکس ـ پیکو مشهور است. در این میان، یکی از مسائلی که از اهمیت بسیاری برخوردار بود و دو طرف به آن توجه خاصی نشان دادند نحوه تقسیم طلای سیاه در محدوده مرزهای سرزمینی امپراتوری عثمانی بود. ابتدا توافق شد که نفت عراق و محیط اطراف آن برای مدتی میان هر دو طرف تقسیم شود و با توجه به الزامات جنگ، هر دو از این امتیاز بزرگ بهره‌مند شوند.[1] بااین‌حال، پیش از اجرایی شدن توافق، انگلستان که نیاز به نفت را بیش از پیش احساس می‌کرد، اعلام کرد اهرم تولید و صادرات نفت عراق باید در دست لندن باشد و به همین علت به عراق لشکر کشید. به‌رغم انکار لرد کرزن، که نفت را دلیل حمله انگلستان به عراق در جنگ جهانی اول نمی‌داند، شواهد و مستندات نشان می‌دهد که نفت عامل مهمی در لشکرکشی انگلستان به عراق در این دوره است. به روایتی، منافع انگلستان در جنگ جهانی اول و نیاز ماشین جنگی این کشور به نفت سبب شد در سال 1918م و در اوج درگیری‌های جنگ جهانی، دولت انگلستان به موصل لشکر کشد و کنترل مناطق نفت‌خیز شمالی عراق را به‌‌دست گیرد. بدین‌ترتیب، انگلستان با کنار گذاشتن فرانسه و نادیده گرفتن این کشور، نفت عراق را به تصرف درآورد، در این کشور پایگاه نظامی ساخت و از منابع آن برای پیشبرد اهداف نظامی خود استفاده کرد.[2] 
 
اهمیت نفت برای انگلستان در مورد ایران نیز مصداق پیدا می‌کرد. در واقع، نفت ایران در جنگ جهانی اول بخش بزرگی از سوخت ناوگان دریایی انگلستان را تأمین کرد. هرچند در حین جنگ بر اثر منفجر شدن لوله‌های نفت، که کار عشایر طرفدار آلمان بود، جریان انتقال نفت برای مدتی قطع شد، اما در نهایت با ادامه استخراج و صدور نفت، انگلستان استفاده لازم را برد؛ به خصوص که نفت ایران بر اساس قرارداد دارسی تحت سیطره انگلستان بود و علاوه بر ماشین جنگی این کشور، خزانه آن را نیز پر می‌کرد و منبعی برای تأمین هزینه جنگ به‌شمار می‌آمد.[3]
 
اهمیت نفت در جنگ جهانی دوم (1939-1945م)
اهمیت نفت بعد از جنگ جهانی اول نیز تداوم پیدا کرد. انگلستان این بار آمریکا را در کنار خود می‌دید و حتی مجبور شد بر سر نفت عراق با آمریکا نیز شریک شود؛ بااین‌حال، اهمیت روزافزون نفت موجب شد سایر قدرت‌های استعمارگر نیز به فکر استفاده بیش از پیش آن بیفتند. این گرایش با آغاز جنگ جهانی دوم به‌روشنی دیده شد. در حقیقت، کشورهای استعمارگر مانند انگلستان، فرانسه، آلمان، ژاپن، آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی برای تأمین سوخت ناوگان‌های جنگی، تانک‌ها،
هواپیماها و ماشین‌آلات نظامی خود به نفت وابسته بودند.
 
انگلستان برای تأمین نفت خود عمدتا به منابع نفتی خاورمیانه، به‌‌ویژه ایران و عراق، تکیه می‌کرد. شرکت نفت ایران ـ انگلیس، که در اوایل قرن بیستم تأسیس شده بود، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین نفت انگلستان به‌شمار می‌آمد؛ همچنین، انگلستان از ذخایر نفتی در خلیج فارس و هند برای پشتیبانی از نیروهای نظامی خود استفاده می‌کرد. اهمیت نفت برای این کشور چنان زیاد بود که دولتمردان آن در برابر تهدید آلمان و ژاپن به‌سرعت به تقویت کنترل خود بر این منابع اقدام کردند.[4]
 
در مقابل، آلمان در آغاز جنگ جهانی دوم دچار کمبود شدید منابع نفتی بود. این کشور منابع نفت محدودی در دست داشت و تا حد زیادی به واردات از کشورهایی مانند رومانی وابسته بود؛ به همین دلیل، یکی از اهداف مهم عملیات نظامی آلمان تصرف مناطق نفت‌‌خیز شوروی به‌‌ویژه قفقاز بود. عملیات بارباروسا در سال ۱۹۴۱م و نبرد استالینگراد در ۱۹۴۲م نمونه‌هایی از تلاش‌های آلمان برای دستیابی به این منابع راهبردی بودند. به‌زعم برخی از صاحب‌نظران، ناکامی آلمان در تصرف منابع نفتی قفقاز یکی از عوامل مهم شکست این کشور در جنگ جهانی دوم بود.[5]
 
ژاپن نیز به دنبال تسلط بر منابع نفتی جنوب شرق آسیا بود. این کشور از نظر منابع طبیعی به‌‌ویژه نفت، فقیر بود و قبل از جنگ جهانی دوم، حدود ۹۰ درصد از نفت خود را از آمریکا تأمین می‌کرد، اما پس از تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ژاپن در سال ۱۹۴1م، این کشور تصمیم گرفت منابع نفتی مورد نیاز خود را از جنوب شرق آسیا، به‌‌ویژه اندونزی (که در آن زمان در کنترل هلند بود) تأمین کند. حمله ژاپن به پرل هاربر و گسترش نفوذ این کشور در منطقه اقیانوس آرام، بخشی از راهبرد بزرگ‌تر برای تأمین منابع نفتی مورد نیاز برای جنگ بود؛ بااین‌حال، محدودیت‌های حمل و نقل و حملات سنگین و متعدد متفقین باعث شد ژاپن نتواند به اندازه کافی از این منابع بهره برد و ماشین جنگی خود را تغذیه کند.[6]
 
 
 
 
 
تأثیر نفت بر استراتژی‌های جنگی
در این میان، آنچه نباید از نظر دور قرار داد تأثیر طلای سیاه بر عملیات‌های نظامی بود. درواقع، نفت چنان اهمیتی در جنگ داشت که بسیاری از عملیات نظامی برای تخریب پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال نفت طراحی شد؛ برای نمونه، حملات متفقین به پالایشگاه‌های نفتی در رومانی در سال‌های ۱۹۴۳م و ۱۹۴۴م به‌شدت بر توانایی آلمان در تأمین سوخت مورد نیاز برای جنگ تأثیر گذاشت. در کنفرانس کازابلانکا در سال 1943م نیز نیروهای متفقین پیش‌نویش حمله‌ای دسته‌جمعی را تدوین کردند که نفت در رأس آن قرار داشت.[7]
 
همچنین تخریب کارخانه‌های سوخت ترکیبی آلمان یکی از مأموریت‌های مهم بمب‌افکن‌‌های نیروهای متفقین در بهار و تابستان سال 1944م بود. علاوه بر این، نفت نه تنها تأمین‌کننده سوخت تانک‌ها، کشتی‌ها و هواپیماها بود، بلکه در تولید مواد شیمیایی، لاستیک مصنوعی و مواد ضروری دیگر برای جنگ نیز اهمیت داشت. آلمان به دلیل محدودیت‌های منابع نفتی طبیعی، مجبور شد به توسعه فناوری‌های تبدیل زغال‌سنگ به سوخت مصنوعی روی آورد، اما این فناوری‌ها از نظر اقتصادی و عملیاتی محدودیت‌های بسیاری داشتند.[8]
 
در نهایت، باید به سیاست قدرت‌های استعماری به‌ویژه آمریکا و انگلستان اشاره کرد که نفت را ابزاری برای اعمال فشار اقتصادی بر دشمنان خود قرار دادند. تحریم نفتی ژاپن یکی از عوامل کلیدی در تصمیم این کشور برای حمله به پرل هاربر بود؛ زیرا دسترسی ژاپن به منابع نفتی بسیار محدود بود و این کشور تولیدکننده نفت به‌شمار نمی‌آمد؛ همچنین، تلاش‌های متفقین برای محدود کردن دسترسی آلمان به منابع نفتی از طریق حملات هوایی و عملیات نظامی تأثیر به‌سزایی در تضعیف توان نظامی این کشور داشت.[9]
 
در مجموع می‌توان از مباحث بالا نتیجه گرفت که نفت یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر مصائب جنگ جهانی دوم بود. قدرت‌های استعماری برای تأمین منابع نفتی خود به مناطق تحت استعمارشان وابسته بودند و تلاش کردند از این منابع برای حفظ برتری نظامی خود استفاده کنند. در مقابل، کشورهای محور شامل آلمان، ژاپن و ایتالیا، به دلیل کمبود منابع نفتی، به دنبال تصرف مناطق نفت‌خیز بودند که در نهایت، ناکامی آنها در این زمینه در شکستشان بسیار تأثیرگذار و تعیین‌کننده بود. جنگ جهانی دوم نشان داد که تسلط بر منابع انرژی و سوخت‌های فسیلی به‌ویژه نفت، می‌تواند عامل تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت ملت‌ها و جنگ‌ها باشد.
 

 

چگونه نفت ایران سبب برتری انگلیس در دو جنگ جهانی شد؟


 
پی‌نوشت‌ها:
 
[1] . «سرآغاز کشف نفت در عراق»، دنیای اقتصاد، ش 5842 (17 مهرماه 1402).
[2]. History of Oil in Iraq, in:
https://archive.globalpolicy.org/iraq-conflict-the-historical-background-/36421
[3] . «ایران در دوره جنگ جهانی اول»، دنیای اقتصاد، ش 5051 (16 آذر 1399).
[4] . سیدمحمد شفیعی، «نقش منابع نفتی در اشغال ایران در جنگ جهانی دوم»، آفاق علوم انسانی، ش 74، صص 34-46.
[5] . حسین آبادیان و سیروان خسروان‌زاده، «دنسترفورس: نخستین مداخله نظامی بریتانیا در قفقاز»، پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره 5، ش 2 (1392)، صص 5-20.
[6]. Why Did Japan Attack Pearl Harber?, in:
https://www.iwm.org.uk/history/why-did-japan-attack-pearl-harbor
[7] . یحیی احمدی، «نقش نفت در شکست آلمان»، هفته‌نامه مشعل، ش 597، صص 22-23.
[8] . همان‌جا.
[9] . همان‌جا.
 
https://iichs.ir/vdccmxqi.2bqe48laa2.html
iichs.ir/vdccmxqi.2bqe48laa2.html
نام شما
آدرس ايميل شما