او در تقویمش «با خط بدی یک بیت شعر غلطِ عوامانه نوشته شده بود ... نه شعار داده بود، نه این شعر را چاپ کرده بود، نه جایی آن را نقل کرده بود؛ فقط در تقویم جیبی‌اش این شعر عوامانه را نوشته بود. به همین جرم، او را شش ماه به زندان محکوم کردند»
پایگاه اطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛ مقام معظم رهبری یکی از مبارزان متعلق به نسل اول انقلاب هستند که در دوره پهلوی طعم دستگاه سرکوب را چشیده‌اند؛ دستگاهی که آویخته به نمادهای فیزیکی سلطه و خشونت سعی می‌کرد مشروعیت نداشته رژیم پهلوی را جبران کند، اما در نهایت همین سیستم معیوب عامل دیگری برای مشروعیت‌زدایی از پهلوی شد. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحلیل‌های متفاوتی از دستگاه سرکوب رژیم پهلوی ارائه شده که تحلیل مبارزانی چون آیت‌الله خامنه‌ای به دلیل تجربه مستقیم و عینی سال‌های زندان، شکنجه و سرکوب به واقعیت نزدیک‌تر و مستندتر است؛ ازاین‌رو، این نوشتار نگاهی دارد به تحلیل ایشان از دستگاه سرکوب پهلوی.
انتقاد از رژیم سرکوب
بررسی دستگاه سرکوب پهلوی و ساواک بدون ترسیم مختصات این رژیم میسر نیست. آیت‌الله خامنه‌ای نیز بارها ضمن بیان مشخصات رژیم پهلوی، از خفقان و دستگاه سرکوب این رژیم یاد کرده‌اند. ایشان یکی از گرفتاری‌های ملت ایران را طی سال‌های متمادی، «فِقدان آزادی» و وجود خفقان در حکومت‌های دیکتاتوری به‌ویژه در رژیم پهلوی دانسته و گفته‌اند: «[رژیم پهلوی] صدای هر معترض و آزادی‌خواهی را در گلو شکسته بود... کمترین انتقادی از رژیم ظالم و سفاک با برخوردهای خشن و خونین روبه‌رو می‌شد».1
کلیدواژه ایشان در اشاره به ماهیت این رژیم «دیکتاتوری» بود؛ حکومتی که «در بی‌کفایتی و فساد و سرسپردگی به بیگانگان در میان حکومت‌های فاسد این منطقه از همه روسیاه‌تر بود و در طول ده‌ها سال حکومت خود بزرگ‌ترین ضربه‌ها را بر ملّت و کشور ایران وارد آورده بود».2 در این میان، ایشان به وجه دیگری از این حکومت دیکتاتوری اشاره کرده‌اند که آن هم خشونت است؛ خشونتی که شاه به وسیله آن، «ملّت را از صحنه سیاسی کشور بیرون رانده و منافع کشور را قربانی بندوبست با قدرت‌های مداخله‌گر و کمپانی‌های غارتگر کرده، جوانان را با رواج ابتذال و شهوت‌رانی از اندیشیدن به سرنوشت کشور بازداشته و صدای هر معترض و آزادی‌خواهی را در گلو شکسته بود».3
علاوه بر اینها، رهبر معظم انقلاب اسلامی به ویژگی دیگری از این حکومت نیز اشاره کرده‌اند که آن هم «تحمیلی و کودتایی» بودن است. حکومتی که قانونی و با آرای مردمی سرکار آمده باشد نیازی به سیستم سرکوب و ساواک ندارد، اما همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، پهلوی‌ها با کودتا سرِکار آمده بودند و حکومت کودتایی هم معلوم است چطور حکومتی است. ایشان معتقدند این رژیم بر مردم تحمیل شده بود و از آرا، عقاید، دل‌بستگی‌ها، فرهنگ و درخواست و اراده مردم در آن هیچ نشانی نبود. آنها برای مردم ارزشی قائل نبودند و هیچ رابطه صمیمی و دوستانه‌ای هم با مردم نداشتند. آیت‌الله خامنه‌ای رابطه حکومت پهلوی و مردم را رابطه‌ای خصمانه و ارباب و رعیّتی خوانده‌اند؛ «رابطه آقایی و نوکری بود؛ سلطنت بود دیگر! سلطنت و پادشاهی، معنایش همین است؛ یعنی حکومت مطلقه‌ای که هیچ تعهدی در مقابل مردم ندارد».4 چنین حکومتی برای اعمال سلطه نیازمند ابزار سخت قدرت بود که تنها بخشی از آن در ساواک عینیت می‌یافت.
اختناق؛ همسایه سرکوب
آیت‌الله خامنه‌ای در بیان ماهیت رژیم پهلوی و خاطرات روزگار مبارزه‌شان از اختناق آن روزها نیز یاد کرده و فرموده‌اند: «افرادی که بودند، می‌دانند اختناق چه بود؛ اصلا قابل تصویر نیست». ایشان در یکی از بیانات خویش برای تبیین اختناق پهلوی به یکی از افرادی اشاره کرده‌اند که در تقویمش «با خط بدی یک بیت شعر غلطِ عوامانه نوشته شده بود: جمله بگویید از برنا و پیر لعنت اللَّه رضاشاه کبیر او نه شعار داده بود، نه این شعر را چاپ کرده بود، نه جایی آن را نقل کرده بود؛ فقط در تقویم جیبی‌اش این شعر عوامانه را نوشته بود. به همین جرم، او را شش ماه به زندان محکوم کردند!»5
در چنین فضای بسته و پر از اختناقی، جایی برای نمود مذهب نبود که به گفته ایشان «اولا مراسم مذهبی که هیچ، حتی یک محیط کوچک هم برای نماز خواندن نداشتند. خودشان دُور هم جمع شدند و با پول شخصی جای کوچکی را به‌عنوان نمازخانه درست کردند. مگر دستگاه اجازه می‌داد؟ آن روز همین دانشگاه ــ که عمدتا محل اعیان و اشراف و بچه‌پولدارها بود ــ این‌گونه بود؛ مرکز چه فجایع و فسادهایی! دانشگاه‌های دیگر هم همین‌گونه بود. واقعا استاد و دانشجوی متدین در دانشگاه زیر فشار بودند».6
رهبری اختناق آن زمان را عجیب خوانده‌اند؛ اختناقی که از طرف هیچ‌یک از دولت‌های خارجی همچون آمریکا و فرانسه، بدان اعتراضی نشد.7 علاوه بر این، دوران پهلوی را دنیای جذّاب غربی‌ها برمی‌شمردند؛ دنیایی که در آن به تعبیر شاه، حقوق بشر و آزادی و رأی وجود داشت، اما «خود آمریکایی‌ها، برای ایجاد وحشتگاه‌های ساواک و شکنجه‌گاه‌ها و ابزارهای شکنجه و روش‌های شکار جوانان مردم و سرکوب ملت، با رژیم پهلوی همکاری کردند! این آن لیبرال‌دمکراسی‌ای است که امروز به مردم دنیا وعده می‌دهند و رادیوهایشان تبلیغ می‌کند که بشتابید به سوی این، ای ملت‌های جهان سوم!...».8
ساواک مهره استعمار
رهبر انقلاب در بیان خاطراتش بارها از بازجویی و شکنجه‌های روانی در ساواک سخن گفته‌اند: «اذیت زبانی و تضییع و اهانت‌های خیلی بد [کردند]، حرف‌های خیلی زشت آنجا زدند که من یادم نمی‌رود. [جزئیات آن را] نمی‌خواهم... بگویم. برخورد خیلی تندی کردند... نه اینکه وحشت کنم بترسم، اما احساس تنهایی کردم؛ واقعا احساس کردم هیچ کس نیست که به من کمک کند و پناه بردم به خدا».9
ایشان انفرادی ساواک را چنین توصیف کرده‌اند: اتاقی کوچک به شکل مربع که «هر ضلع آن یک متر و نیم طول داشت. هیچ منفذ و روزنه‌ای نداشت. تاریکی مطلق بر همه جای آن سایه افکنده بود. ساکن آن از دیدن نور محروم بود، مگر در سلول باز می‌شد و یا نگهبان یا یکی از مسئولان زندان می‌خواست از پنجره کوچک روی در با زندانی صحبت کند».10
رهبر انقلاب افزون بر این، درباره سیستم سرکوب پهلوی چنین گفته‌اند: «این نبود که کسی در جایی شعار بدهد، حرفی بزند یا در تریبونی اظهار نظری بکند». در ادامه نیز به دستگیری خویش توسط ساواک اشاره کرده‌اند که ساواک دلیل آن را تفسیر سوره بنی‌اسرائیل عنوان کرده بود: «چرا شما راجع به بنی‌اسرائیل حرف می‌زنید؟ گفتم آیه قرآن است؛ من دارم آیه قرآن را معنا و تفسیر می‌کنم. گفتند: نه، این اهانت به اسرائیل است! درس تفسیر بنده را به خاطر تفسیر آیات بنی‌اسرائیل ــ چون اسم اسرائیل در آن بود ــ تعطیل کردند».11
ایشان بار دیگر هم از هزینه دادن بابت بحث و درس تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه و مبانی نهضت اسلامی سخن گفتند: «دستگاه جبارِ طاغوت، آن روز تحمل نمی‌کرد که یک طلبه با جمعی دانشجو بنشینند و از دین حرف بزنند؛ به‌خصوص که محفل دانشجویی ما آن روز، محفل گرمی هم بود؛ محفل پُرجمعیت و متراکمی بود».12
رهبر انقلاب حتی در همان زمان شاه نیز به وضعیت شکنجه در زندان‌های رژیم اعتراض کردند؛ چنان‌که در یکی از بازجویی‌ها که ظاهرا بازجو با لحن صمیمانه‌تری صحبت می‌کرد به او گفتند: «برای شکنجه هرگز نظر به احضار این دفعه خود نداشتم، ولی برای اینکه خاطر سرکار مستحضر باشد در همین مشهد آقای شیخ‌علی فصیحی را مثال می‌زنم که در یکی از کلانتری‌های مشهد (فکر می‌کنم کلانتری۲) آقایان پاسبان‌ها یکی دو ساعت به وسیله شلاق و باتوم از ایشان پذیرایی کرده بودند. آیا این هم بر طبق مقررات بوده است؟».13
ایشان با تشریح روزهای خود در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری در تهران از «شکنجه روحی و جسمی»، که غذای روز و شبشان بود، سخن گفته‌اند. رهبر انقلاب شیوه شکنجه‌گران را بسیار حساب‌شده و ماهرانه خوانده و گفته‌اند: «همه‌چیز در این زندان، خرد کردن روحیه و شخصیت زندانی را هدف گرفته بود».14 از نظر آیت‌الله خامنه‌ای عاملان ساواک، به دلیل عقده حقارت و پس‌ماندگی، یکدیگر را دکتر و مهندس خطاب می‌کردند.15 سیستم سرکوب از این عقده حقارت برای تأمین منافع خود بهره می‌برد.
رهبری بارها تأکید کردند که «ساواک جهنمی شاه» مسئول بخش گسترده‌ای از اقدامات خشونت‌آمیز رژیم بود. به فرموده ایشان این سازمان، که سازمان سیای آمریکا و صهیونیست‌های ضد بشر آن را سازمان‌دهی و تجهیز کرده بودند، سخت‌ترین شکنجه‌ها و مخوف‌ترین زندان‌ها را برای سرکوب کسانی آماده کرده بود که جرئت مقابله با آن رژیم را به خود داده بودند.16
همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، ساواک و دستگاه سرکوب پهلوی با کمک آمریکا بنا شده بود و زیر سایه آن، جنایت‌های خود را مرتکب می‌شد؛ ازهمین‌رو، ایشان این نمودها را مصادیقی برای تناقض میان شعارهای حقوق بشر آمریکایی با واقعیت برمی‌شمردند: ما حقوق بشر آمریکایی را «اینجا دیده‌ایم ــ گوشه زندان‌ها و در شکنجه‌گاه‌ها ــ و با گوشت و پوستمان آن را لمس کرده‌ایم. مگر ملت ایران این چیزها را فراموش می‌کند؟».17
آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای در دوران تبعید در ایرانشهر،
در کنار شهید حجت‌الاسلام سیدفخرالدین رحیمی (سال 1356)
فرجام بحث
چهارچوب تحلیلی آیت‌الله خامنه‌ای درباره سیستم سرکوب پهلوی و ساواک خارج از ماهیت رژیم پهلوی نیست و بر این مبنا شکل گرفته است. رژیم دیکتاتوری و استبدادی پهلوی از نظر ایشان دارای خصوصیاتی است که اختناق، خشونت و سرکوب وجه بارز آن است؛ وجهی که برخلاف ادعاهای محمدرضا پهلوی درباره رعایت حقوق بشر و آزادی است و با وجود این، نه تنها حکومت‌های مدعی چون آمریکا به آن اعتراضی نمی‌کنند، بلکه افزون بر آن، در اقدامی متناقض، به ایجاد ساواک و سیستم سرکوب در رژیم پهلوی کمک و شاه را در تعبیه ابزار سرکوب و خشونت همراهی می‌کنند.
پی نوشت:
1. پیام مقام معظم رهبری به ملت ایران به مناسبت بیستمین سالگرد انقلاب اسلامی، 21 بهمن 1377.
2. همان‌جا.
3. همان‌جا.
4. بیانات مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر (روز انقلاب اسلامی و جوانان)، 13 بهمن 1377.
5. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از دانشجویان کرمان، 19 اردیبهشت 1384.
6. بیانات مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی، 22 اردیبهشت 1382.
7. همان‌جا.
8. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه، 24 شهریور 1381.
9. هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1392، ص 176.
10. همان، ص 436.
11. همان‌جا.
12. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، 25 اردیبهشت ۱۳۸۶.
13. هدایت‌الله بهبودی، همان، ص 373.
14. همان، ص 52.
15. همان، صص 533-534.
16. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از دانشجویان کرمان، 19 اردیبهشت 1384.
17. همان‌جا.
