ابزار جدیدی که به حوزه علمیه قم راه پیدا کرد

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ نشریه «بعثت»، نشریه مخفی طلاب حوزه علمیه قم بود که پس از قیام 15 خرداد 1342 هرچند در مقطعی کوتاه منتشر شد. این نشریه در شرایطی که فضای حاکم بر حوزه علمیه با رحلت آیت‌الله بروجردی وارد دوره جدیدی از فعالیت‌های خود شده بود تولد یافت و نمود عینی جریانی مذهبی شد که به پیوند دین و سیاست اعتقاد داشت و بر اصلاح حوزه و استفاده از ابزار جدید توسط روحانیت تأکید می‌کرد. اما این مسئله که نشریه یادشده چرا تأسیس شد و چه کمکی به فرایند مبارزه کرد در نوشتار زیر بررسی شده است.
 
رویکرد جدید در حوزه علمیه قم
یکی از مسائل مهمی که در دهه 1340 پیش روی اصلاح‌گرایان حوزوی قرار داشت ورود مطبوعات به حوزه‌ها و ضرورت انتشار نشریات حوزوی بود. از نظر آنها بی‌توجهی روحانیان به مطبوعات باعث می‌شد آنها از مسائل سیاسی ـ اجتماعی اطلاع پیدا نکنند و درنتیجه عکس‌العمل به‌موقع و درستی نسبت به مسائل نداشته باشند. با توجه به همین موضوع، این گروه بر ورود مطبوعات به حوزه علمیه اصرار داشتند و استفاده از ابزارهای جدید تبلیغی از جمله انتشار نشریه را در حوزه تبلیغ دین مهم می‌دانستند.1
 
اصلاحگران حوزوی، که بخش عمده آنها از شاگردان امام خمینی(ره) بودند، بسنده کردن به نهادهای سنتی چون مسجد و منبر را کافی نمی‌دیدند. از نظر آنها رسانه‌های جدید به معنای گسترده‌تر شدن زمینه تبلیغ دین است و باید از آن بهره برد؛ چنان‌که در در نخستین شماره نشریه «مکتب تشیع» آمده ‌است: «پیشرفت در دنیا به وسایل تبلیغی مجهز، به شهامت مخصوص و از همه بالاتر عقیده‌ای محکم به هدف احتیاج دارد. سنگرهای تبلیغی مسلمین، فرستنده‌های کشورهای اسلامی و مطبوعات است که به‌صورت رایگان در اختیار ما قرار دارد ولی کمتر مورد بهره‌برداری معنوی و اخلاقی قرار می‌گیرد».2 همین رویکرد جدید نیز موجب شد پای نشریات به‌تدریج به حوزه علمیه باز شود و در مرحله نخست نشریاتی با رویکرد دینی و تبلیغی چون «مکتب تشیع» و «مکتب اسلام» منتشر شود.
 

 
درواقع این گروه علاوه بر شکل سنتی بسیج کردن نیروها در نهاد مذهبی، یعنی تبلیغ چهره‌به‌چهره، از انتشار نشریه‌ها و مجله‌ها در کنار کتب مذهبی ـ سیاسی و پخش اعلامیه‌ها بهره برد. استفاده از ظرفیت تبلیغی رسانه‌های نوشتاری، شیوه جدیدی از بسیج کردن نیروها در این جریان سیاسی بود که موجب می‌شد انتقال و انتشار ارزش‌ها و اندیشه‌های این گروه به نقاط دیگر فراهم شود.3 بنابراین انتشار این نشریات، نمودی عینی از تحولی عمده در حوزه بود که برای تبلیغ اهداف قبلی روحانیان به شیوه‌های جدید در حوزه‌های علمیه تأسیس شدند.
 
نشریه بعثت
پس از دستگیری امام خمینی در سال 1342، شاگردان و یاران ایشان کوشیدند مسیر امام را در رهبری جامعه ادامه دهند. به گفته محمود دعایی، گروهی از آنها سخنرانی و خطابه را برای این کار برگزیدند و گروه دیگر با تشکل‌های سیاسی ـ مذهبی مبارزه را ادامه دادند. در این میان گروهی از یاران و شاگردان امام به این نتیجه رسیدند که علاوه بر حضور در مجامع باید از یک نهاد معین وابسته به خود برای انتقال تفکر و تبلیغ بهره گیرند که این نهاد اهداف و خط مشی روحانیت مبارز را بیان کند؛ بنابراین نشریه «بعثت» را که بیشتر رویکردی سیاسی و انتقادی داشت مخفیانه منتشر کردند.4
 
فکر اولیه تأسیس این نشریه به اسفند 1342 مقارن با ماه رمضان باز می‌‎گردد. در این سال، هاشمی رفسنجانی، حجتی کرمانی و مکارم شیرازی به منظور تبلیغ در مدرسه علمیه آبادان مستقر شده بودند. آنها طی یک جلسه‌ اقدامات حکومت پهلوی علیه مردم و روحانیت را بررسی و ضرورت مقابله‌به‌مثل، برنامه‌ریزی، ایجاد تشکیلات و سازمان‌دهی، بالا بردن سطح آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی طلاب و استادان را مطرح کردند. بر همین اساس، نخستین گام در مسیر ورود به فعالیت‌های تشکیلاتی و مخفی را راه‌اندازی یک نشریه زیرزمینی عنوان کردند و در نهایت نیز هاشمی رفسنجانی، هادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی و محمود دعایی به تهیه و انتشار این نشریه دست زدند و نخستین شماره آن در روز شنبه 23 آذر 1342 مطابق 27 رجب 1383 در شش صفحه در قطع خشتی کوچک 21×29 منتشر شد.5
 
درواقع طلاب جوان قم، که طی دهه‌ 1330 به‌تدریج با مسائل فرهنگی جدید آشنا شده و در تحولات مذهبی ـ سیاسی سال‌های 1336 به بعد رشد کرده بودند، با شروع نهضت امام خمینی وارد حوزه نگارش اطلاعیه‌ها و بیانیه‌ها شدند و به‌تدریج راه و رسوم نگارش مقالات کوتاه و بلند سیاسی را فراگرفتند تا بخشی از فعالیت سیاسی خود را در قالب انتشار اعلامیه‌ها و نشریاتی چون بعثت نمود بخشند.6
 

 
محتوای بعثت
در نشریه بعثت، دیدگاه سیاسی برگرفته از اندیشه امام خمینی، که به پیوند دین و سیاست اعتقاد داشت، عرضه می‌شد. در کنار آن نیز اخبار نهضت اسلامی نیز درج می‌شد. به گفته دعایی، مطالب این نشریه سطح بالایی داشت و در محافل دانشگاهی و روشنفکری از آن استقبال شد.7 در خاطرات هاشمی رفسنجانی نیز آمده نشریه بعثت بیشتر جنبه سیاسی و افشاگری داشت.8
 
در واقع نشریه بعثت را باید بازتاب افکار و اندیشه‌های نیروهای انقلابی آن زمان قم دانست که می‌تواند روشنگر بسیاری از ابعاد بیانیه انقلابی حوزه در آن شرایط باشد؛ برای مثال حمله به روحانیان وابسته به دربار مانند سیدحسن حجت پسر آیت‌الله‌العظمی حجت، عباس مهاجرانی و شیخ محمد مردوخ یا مخالفت با طرح تأسیس دانشگاه اسلامی در حوزه علمیه قم.9
 
تأثیر بعث بر فرایند انقلاب
انتشار نشریه بعثت در کنار نشریات دیگر به طور کل فضای سیاسی حاکم و به طور خاص فضای حوزه‌های علمیه را تحت تأثیر قرار داد و تحول عمده‌ای در مشی سیاسی روحانیان ایجاد کرد. این نشریه با محتوای مسائل روز و انتقادات تند از حاکمیت، از نظر فکری مخالفان حکومت را تغذیه می‌کرد. ورود آن به حوزه علمیه نیز از نظر سیاسی روحانیان را با مسائل روز آشنا می‌کرد. هادی خسروشاهی دراین‌باره نوشته است: «در مجموع این نشریه با همه کاستی‌ها و کوتاهی عمر خود و با همه محدودیت‌ها، عدم امکانات مالی، مساعد نبودن شرایط، کمبود نیروی انسانی، بسته بودن فضای سیاسی، حاکمیت تام و تمام سانسور، وحشت، خفقان، استبداد و... توانست رسالت خود را در آن دوران کوتاه حساس و سرنوشت‌ساز به انجام برساند و در بالا بردن آگاهی سیاسی و رشد ایدئولوژیکی افراد به‌ویژه طلاب جوان مؤثر افتد».10
 
آیت‌الله طالقانی نیز دراین‌باره گفته بود: ما انتظار داشتیم که پنجاه سال دیگر بتوانیم روحانیان قم را روزنامه‌خوان کنید، ولی خوشبختانه اکنون می‌بینیم که آیت‌الله خمینی آنان را ظرف چند ماه روزنامه‌نویس کرده است.11
 
در مجموع نشریه بعثت هرچند عمر کوتاهی داشت، تأثیر خود را بر فضای فکری و سیاسی به‌ویژه بر روحانیان گذاشت و بن‌مایه‌های پیوند دین و سیاست و بی‌تفاوت نبودن به مسائل روز جامعه را به جریان مذهبی و به‌ویژه حوزه تزریق کرد تا زمینه برای رشد نهضت سیاسی آماده شود.
 

 
فرجام بحث
یکی از مهم‌ترین زمینه‌هایی که روحانیان توانستند در آن گام‌های جدی بردارند تجهیز حوزه به ابزار جدیدی چون نشریات برای تبلیغ بود؛ آنچه نمود عینی تحول در نسل جدید روحانیان بود و از سویی نیز مبنای تحول در حوزه نیز شد. در این میان نشریه بعثت به دلیل ادبیات انقلابی، که ایده‌ها و آرمان‌های جریان سیاسی مذهبی خاصی را ترویج می‌کرد، سهم مهمی در آشنایی طلاب جوان با مسائل فرهنگی سیاسی روز و و سازمان‌دهی  آنها و تولید و توزیع افکار و اندیشه‌های حاملان این جریان در میان مردم داشت.
 
پی نوشت:
 
1. مقصود رنجبر، «فضای تنفس شیعه گفتمان اصلاح در حوزه علمیه قم در دهه چهل شمسی»، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر زمانه، سال دوم، دی 1382، ص 28.
2. مصاحبه با اکبر هاشمی‌رفسنجانی، پیام حوزه، ش 26 (بهار1379)، ص 17.
3. مصطفی مهرآئین و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی ظهور گفتمان سیاسی هیئت‌های مذهبی ایران دهه 1340»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال هشتم، ش 14 (بهار و تابستان 1397)، صص 119-120.
4. مصاحبه با حجت‌الاسلام سیدمحمود دعایی، 9 /8 /96، دفتر روزنامه اطلاعات به نقل از: مصطفی جوان، مبارزه زیرزمینی با حکومت پهلوی
5. همان.
6. مصطفی مهرآئین و دیگران، همان.
7. «دیداری تاریخی با امام پس از فتنه ارتداد: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی»، یاد، ش 45-56 (بهار و تابستان 1376)، ص 124.
8. خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ج 1، زیر نظر محسن هاشمی رفسنجانی، تهران، دفتر نشر معارف، 1376، ص 96.
9. رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب سال‌های 1320 تا 1357، تهران، خانه کتاب، 1387، صص 374 تا 376.
10. مقصود رنجبر، همان.
11. غلامرضا کرباسچی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (تاریخ حوزه علمیه قم)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص 240.