محمد چاقو

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛  سرتیپ محمد قلعه‌بیگی درگاهی یکی از رجال سیاسی و نظامی در دوره رضاشاه است. او یکی از نظامیان سرشناس حکومت پهلوی اول بود که افراد زیادی از جمله روشنفکران و مخالفان حکومت را روانه زندان کرد. محمد درگاهی در سال 1269 (و به گفته برخی از منابع 1278) در زنجان به دنیا آمد. او دوران ابتدایی تحصیلات خود را در مدارس علمیه گذراند. ظاهرا به دلیل شرارتی که در دوران کودکی در سر داشت از مدرسه اخراج شده بود و ازاین‌رو مجبور بود تحصیلات خود را در مدارس علمیه طی کند. حتی بسیاری او را با نام محمد چاقو می‌شناختند؛ زیرا از همان دوران کودکی روی دوستان خود چاقو می‌کشید. درگاهی بعد از گذراندن دوران ابتدایی وارد مدرسه نظامی شد.
 
مدرسه نظامی و عرصه نظامی
اولین مدرسه نظامی که درگاهی در آن به تحصیل پرداخت مدرسه صاحب منصبی ژاندارمری بود. درگاهی چندین سال در این مدرسه به تحصیل پرداخت و آموزش‌های نظامی لازم را دریافت کرد. او بعد از فارغ‌التحصیلی از این مدرسه، با درجه افسری وارد شغل ژاندارمی در استان فارس شد. درگاهی تا قبل از روی کار آمدن رضاخان، عنوان نظامی خاصی را کسب نکرد. حتی به نقل از برخی از منابع، وی در اختلافی که میان ژاندارمری فارس و قوام‌الملک به‌وجود آمده بود توسط حاکم فارس به روس‌ها تحویل داده شد و تا پایان جنگ جهانی اول در اسارت روس‌ها بود. اما بعد از مدتی از اسارت گریخت و با درجه سرگردی به عنوان رئیس ژاندارمری قم به خدمت پرداخت.[1]
 

سروان محمد درگاهی به اتفاق چند تن از افسران ژاندارمری

شماره آرشیو: 5963-۱ع

 
درگاهی در دوره رضاخان
درگاهی در دوره کودتای 1299 همچنان ریاست ژاندارمری قم را بر عهده داشت. او در همین دوره به عنوان فرماندار قم نیز انتخاب و در این مقام، به فعالیت مشغول شد. بااین‌حال بر اثر اتفاقاتی که در این دوره رخ داد درجه و مسیر شغلی درگاهی نیز تغییر کرد. یکی از این اتفاقات، ایجاد ارتش نوین به دست رضاخان بود که با ادغام برخی از نهادهای نظامی انجام شد. در پی این تغییر، بسیاری از نظامیان پیشین نیز ترفیع گرفتند و درجات نظامی آنها ارتقا یافت. درگاهی نیز از این وضعیت مستثنا نبود و به دلیل عنایت ویژه رضاخان به نظامیان، توانست درجه سرهنگی را از آن خود کند. همچنین «هنگامی که وزارت جنگ به رضاخان محول شد و ژاندارمری از وزارت داخله جدا و در وزارت جنگ ادغام شد، درگاهی به سمت قلعه‌بیگی (فرماندهی دژبان تهران) برگزیده شد؛ ازاین‌رو، به او "کلنل قلعه‌بیگی" نیز گفته‌اند».[2] اما ترفیع نظامی درگاهی به این سمت محدود نشد و او کمی بعد توانست به ریاست نظمیه منصوب شود.
 

شماره آرشیو: ۱-۷۹۴-۵۶۶۵ش

 
ریاست درگاهی بر نظمیه چگونه اتفاق افتاد؟
درگاهی در سال 1302 به عنوان رئیس نظمیه انتخاب شد. او جایگزین ژنرال وستداهل سوئدی شد. برکناری وستداهل با اعتراض و سروصدای بسیاری همراه بود؛ زیرا بسیاری معتقد بودند که دوران ریاست وستداهل بر نظمیه یا شهربانی یکی از بهترین دوران شهربانی بوده است. وستداهل در سال 1292 و در زمان مستوفی‌الممالک از سوئد وارد ایران شد. او همراه دو سوئدی دیگر به ایران آمد تا بتواند به نظمیه ایران سروسامان و نظم بدهد.
 

ژنرال وستداهل سوئدی رئیس تشکیلات نظمیه ایران

شماره آرشیو: 1028-۱ع

 
وستداهل در ایران به درجه نظامی سرهنگی رسید و با وجود آنکه این کشور در آن زمان از نظر امکانات لازم بسیار در مضیقه بود، توانست نظمیه‌های نوین را در ایران تأسیس کند. او همچنین توانست افسران زیادی را آموزش دهد؛ بنابراین گفته می‌شود «این شخص به خاطر حسن نظری که نسبت به ایران داشت، همواره در کمال صداقت و امانت انجام وظیفه می‌نمود و اینکه سردار سپه شهربانی را از دست او خارج نمود نه از این نظر بود که امثال درگاهی و کوپال (رئیس شهربانی از 1308 تا 1310ش) آن را بهتر اداره می‌کردند، بلکه از این جهت بود که مجری بی‌چون و چرای دستورات خلاف قانون او بودند».[3]
 
البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که برکناری وستداهل کار ساده و آسانی نبود. رضاخان می‌دانست که برکناری این فرد ممکن است صدای بسیاری را درآورد؛ ازاین‌رو نیاز بود زمینه لازم برای این کار ایجاد شود.  ظاهرا کار زمینه‌سازی یا دسیسه‌چینی علیه وستداهل نیز بر عهده شخص درگاهی بود. بر این اساس درگاهی به دستور رضاخان مأموریت یافت تا به هر طریقی که شده است وستداهل را برکنار کند. او نیز با طرح گزارشی با عنوان مأمور رسیدگی به محاسبات شهربانی توانست این توطئه را به خوبی و با موفقیت اجرا کند.
 
دلیل برکناری وستداهل چه بود؟
مهم‌ترین دلیل برکناری وستداهل، بی‌طرفی او در امور مربوط به نظمیه بود. قطعا چنین سیاستی می‌توانست مانع از پیشبرد اهداف شخصی رضاخان باشد. در واقع رضاخان توانست با برکنار کردن وستداهل، افراد و نیروهای موردنظر خود بر سر کار آورد. این وضعیت باعث شد در دوره ریاست درگاهی، شهربانی علاوه بر گسترش زمینه فعالیت خود، تمام منویات رضاشاه را نیز اجرا کند. از جمله این منویات می‌توان به شناسایی مخالفان اشاره کرد. درگاهی فعالیت مؤثری در به قدرت رسیدن رضاخان نیز داشت. این فعالیت را می‌توان از زمان کودتای 1299 تا رسیدن رضاشاه به تخت پادشاهی مشاهده کرد. درگاهی بسیاری از مخالفان رضاخان را از سر راه برداشت و به نوعی مسیر پادشاهی او را هموار کرد.[4]
 
ترور افرادی چون میرزاده عشقی، آیت‌الله مدرس، و... به او نیز نسبت داده شده و گفته شده است که درگاهی در ترور آنها دست داشت. او همچنین پنهانی با بسیاری از نمایندگان در ارتباط بود و به آنها فشار می‌آورد تا در مجلس به انقراض سلسله قاجاریه رأی مثبت دهند؛ بنابراین طبیعی است رضاخان ترجیح می‌داد افرادی مانند درگاهی در رأس امور باشند. البته درگاهی مدعی بود که قصد دارد با ریاست بر نظمیه، اداره آن را به ایرانیان بسپارد. به عبارتی بهانه او و رضاشاه قطع استیلای بیگانگان بر نهادهای نظامی و سیاسی بود؛ به همین دلیل  او هنگام حضور در نظمیه خطاب به رؤسای دوایر گفت که «ثابت خواهم کرد ایرانی‌ها لایق مدیریت مؤسسات خود هستند و نیازی به بیگانگان ندارند».[5]
 
اقدامات درگاهی بعد از ریاست بر نظمیه
در دوره ریاست درگاهی بر نظمیه، فعالیت این سازمان نظامی گسترش بسیاری پیدا کرد. او در اتهام زدن به مخالفان و شناسایی آنها سهم بسیار مهمی داشت. درگاهی به منظور سرکوب و حذف مخالفان، زندان قصر را نیز ساخت تا مخالفان راهی آن شوند. او توانست تا سال 1307 در این سمت باقی بماند و حتی درجه سرتیپی را نیز دریافت کند. درچه سرتیپی به دلیل نقش او در کشف و خنثی‌سازی توطئه ترور رضاشاه توسط محمودخان پولادین صورت گرفت. اما در نهایت در سال 1308 مورد غضب شاه قرار گرفت و برکنار شد.
 

محمود پولادین

شماره آرشیو: 366-۱ع

 
درباره برکناری درگاهی نقل قول‌های فراوانی وجود دارد؛ از جمله گفته شده است که او در سال 1308 مأمور شد تا دوست‌محمدخان، از سران سرکش بلوچ، را برکنار کند، اما چون نتوانست خواسته شاه را محقق کند و دوست‌محمدخان با زیرکی تمام فرار کرد، اوضاع سیاسی آن منطقه تا حدودی متشنج شد و ازاین‌رو رضاخان نیز با بی‌مهری به درگاهی، او را از ریاست نظمیه برکنار کرد.[6] برخی دیگر نیز معتقدند او راز شاه در مورد تیمورتاش و داور را برملا کرده و به گوش آنها رسانده بود که رضاخان قصد برکناری آنها را دارد. درگاهی حتی چند ماهی نیز روانه زندان شد، اما خیلی زود رهایی یافت و در اداره نظام وظیفه و سپس اداره کل آمار و ثبت احوال مشغول به کار شد.
 

سرتیپ محمد درگاهی رئیس شهربانی
شماره آرشیو: ۳۷۹-۴ع

 
سرانجام محمد درگاهی
محمد درگاهی بعد از فعالیت در اداره نظام وظیفه و ثبت احوال هیچ سمت سیاسی یا نظامی دیگری نداشت. او یک بار برای انتخابات مجلس هفدهم نیز نامزد شد، اما رأی لازم را به‌دست نیاورد. درگاهی پایان عمر خود را در ورامین و در املاک خصوصی خود گذراند و در نهایت در سال 1333 درگذشت. 
 


پی‌نوشت‌ها: