سلطه بر اروپا با قدرت آب

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در تاریخ سلطه بر دریا یکی از شاخص‌های قدرت در روابط بین‌الملل بوده است. کشوری که بر دریا مسلط بوده همواره دست بالا را در مذاکرات سیاسی و دیپلماتیک و میدان نبرد داشته و توانسته است از آن استفاده برد. بر این اساس، هنگامی که کشورها در پی بالابردن سطح امنیت و قدرت خود بوده‌اند روی به دریا آورده‌اند. این مسئله در تاریخ مدرن اروپا به‌وضوح مشهود است؛ دورانی که هر قدرت اروپایی تلاش کرد برای سلطه بر اروپا قدرت آب را در محاسبات خود وارد کند و آن را در مواردی در اولویت قرار دهد.

یکی از این مقاطع دورانی است که اسپانیا به عنوان هژمون در اروپا مطرح است و انگلستان به‌تدریج با افزایش قدرت خود تلاش می‌کند جای اسپانیا را به عنوان قدرت برتر تصاحب کند. بی‌شک دریا و تسلط بر آن یکی از مواردی بود که طرفین را با یکدیگر درگیر می‌ساخت. بر این اساس، تلاش خواهیم کرد در سطور زیر نبردهای دریایی میان انگلستان و اسپانیا را شرح دهیم و تأثیر آن بر تغییر جایگاه قدرت‌های هژمون در اروپا را بررسی کنیم.

نبرد دریایی آرمادا
اگر بخواهیم در مورد نبردهای دریایی میان اسپانیا و انگلستان توضیحاتی هرچند مختصر، دهیم، بهتر است از نبرد دریایی آرمادا شروع کنیم. از قرن چهاردهم میلادی که به‌تدریج اسپانیا از سلطه اعراب خارج شد این کشور با کمک نیروی دریایی خود به قدرتی منطقه‌ای بدل شد. این قدرت‌گیری در دو قرن پانزدهم و شانزدهم ادامه پیدا کرد و با تصرف آمریکا ابعاد جدیدی به خود گرفت؛ به شکلی که در قرن شانزدهم اسپانیا برترین قدرت دریایی و تجاری در دنیا به‌شمار می‌آمد. در حقیقت، این کشور با در اختیار داشتن ناوگانی عظیم، سلطه خود را بر اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه تثبیت کرده بود،[1] اما هژمونی اسپانیا چندان به درازا نینجامید و انگلستان، که سودای سلطه بر جهان داشت، به عنوان رقیبی قدرتمند برای اسپانیا سر برآورد.

انگلستان گهگاه برای اسپانیا مزاحمت ایجاد می‌کرد. یکی از این مزاحمت‌ها به شکل حمله دزدان دریایی انگلیسی به کشتی‌های اسپانیایی حامل طلا و غارت آنها بود. با روی کار آمدن ملکه الیزابت در انگلستان، تنش‌ها میان این قدرت افزایش پیدا کرد. در این دوره ناوگان دریایی انگلستان قدرتمندتر از گذشته شد و کشتی‌های این کشور به توپخانه مدرن مجهز شدند و این وضعیت برای اسپانیایی‌ها تحمل‌پذیر نبود. اسپانیا چاره کار را در تدارک نیروی عظیمی دید تا نیروی دریایی انگلستان را نابود و به خاک این کشور حمله کند. در ماه اوت سال 1588م بود که آرمادا، یعنی ناوگان مسلح اسپانیا، به حرکت درآمد. این ناوگان شامل 130 کشتی و بیست‌هزار سرباز بود که برای شکست انگلستان تدارک دیده شده بود. برنامه، حرکت نیروی دریایی اسپانیا تا دهانه رود تایمز و سپس حرکت به سمت لندن بود.[2]

کشتی‌های اسپانیایی تا دریای مانش پیش آمدند و درست در جایی که موقعیت چندان مستحکمی نداشتند نیروی دریایی انگلستان بدانها حمله کردند. نبرد سختی میان دو طرف درگرفت و انگلیسی‌ها با توجه به شناختی که از محیط و وزش باد داشتند توانستند شکست سختی را به اسپانیا تحمیل کنند. اسپانیا تلاش کرد خود را از تنگه کم‌عرض دریای مانش برهاند، اما گرفتار آتش شدید توپخانه انگلستان شد و خسارات فراوانی دید و بسیاری از نیروهایش را از دست داد. کشتی‌های انگلیسی اگرچه کوچک بودند، به دلیل سرعت بالا توانستند کشتی‌های بزرگ اسپانیایی را هدف حملات سهمگین توپ قرار دهند. این نبرد دو هفته طول کشید و در این مدت بخش بزرگی از نیروی دریایی اسپانیا نابود شد. بخشی از این نیروها نیز که قصد داشتند با دور زدن انگلستان از مهلکه فرار کنند گرفتار طوفان سهمگین و در نهایت غرق شدند.[3]

تنها یک‌پنجم از ناوگان دریایی اسپانیا سالم به خانه بازگشتند و به این ترتیب موازنه قوا در دریا به‌شدت به نفع انگلستان تغییر کرد. این نبرد به عنوان یک تحول تاریخی بزرگ در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا باعث شد قدرت‌های استعماری جابه‌جا شوند. به این ترتیب، تکلیف دریاها برای چهارصد سال مشخص شد و انگلستان یک امپراتوری بزرگ شکل داد که آفتاب در آن غروب نمی‌کرد. افزون بر این، نبرد آرمادا باعث تغییرات مهمی در تاکتیک‌ها و فناوری‌های جنگ دریایی شد.

انگلیسی‌ها با استفاده از کشتی‌های کوچک‌تر، سریع‌تر و مجهزتر، روش‌های نوینی در نبردهای دریایی ابداع کردند که در قرن‌های بعدی به‌کار رفت. این تغییر در تاکتیک‌های دریایی به انگلستان کمک کرد تا در نبردهای آینده موفقیت بیشتری به‌دست آورد.[4]

یک نقاشی از شکست ناوگان دریایی اسپانیا

البته آنچه نباید از نظر دور بماند این است که نبردهای

دریایی انگلستان و اسپانیا تنها ابعاد سیاسی و امنیتی نداشت و مسائل ایدئولوژیک نیز در آن مؤثر بود. اسپانیای زمان فیلیپ دوم کشوری کاتولیک بود، درحالی‌که انگلستان دوره الیزابت اول پروتستان بود. فیلیپ دوم قصد داشت الیزابت را سرنگون کند و مذهب کاتولیک را در اروپا توسعه و ترویج دهد؛ به‌ویژه که پادشاه انگلستان مخالفان پادشاه اسپانیا را تحریک می‌کرد و مردم هلند را که اکثریت پروتستان بودند به مقابله با حکومت اسپانیا فرا می‌خواند؛ البته نزاع اصلی بر سر قدرت و سلطه بر اروپا و جهان بود؛ بااین‌حال مسائل مذهبی و ایدئولوژیک نبرد میان دو طرف را شدت بخشیده بود.[5]

خالی از لطف نیست بدانیم نبرد آرمادا به باد پروتستان نیز در تاریخ مشهور شد؛ زیرا بادها و همان‌گونه که گفته شد طوفان شدید به نیروهای انگلیسی کمک کرد تا پیروز جنگ شوند. به این ترتیب، شانس نیز با انگلستان یار بود که توانست چنین شکستی را به طرف اسپانیایی تحمیل کند.[6]

ادامه نبرد آرمادا
دو سال بعد از شکست سال 1588م، اسپانیا به رهبری فیلیپ دوم دوباره در پی حمله به انگلستان برآمد. در این زمان آنها کاتولیک‌های ایرلند را نیز به شورش فراخواندند، اما این بار نیز نیروی نظامی انگلستان توانست هم شورش داخلی را سرکوب کند و هم نیروهای نظامی اسپانیا را شکست دهد.[7]

نبرد دریایی کادیز
شکست آرمادا یک فاجعه نظامی و دیپلماتیک برای اسپانیا به‌شمار می‌آمد و به همین دلیل، انگیزه انتقام و جبران شکست اسپانیایی‌ها را رها نکرد. رهبران سیاسی در مادرید به فکر احیای نیروی دریایی اسپانیا و شکوه و جلال و عظمت گذشته افتادند. بر این اساس، در سال 1596م بود که تلاش دوم اسپانیا برای حمله به انگلستان شکل گرفت. آغاز این حمله از کادیز بود و به همین دلیل به نبرد کادیز نیز مشهور است. شهر کادیز، که سومین شهر بزرگ اسپانیا به‌شمار می‌آید و جمعیت بسیاری را در خود جای می‌داد، دارای بندری راهبردی بود و به اسپانیا جایگاهی ویژه بخشید بود. به خصوص که از طریق این بندر اسپانیا به مستعمرات خود راه پیدا می‌کرد و می‌توانست به آنها دسترسی پیدا کند.[8]

باری، در سال 1596م بود که فیلیپ دوم دستور داد حمله دیگری را به انگلستان ترتیب دهند. در پاسخ انگلستان 120 کشتی جنگی را به فرماندهی چارلز هوارد و روبرت دورکس برای مقابله با نیروهای اسپانیایی بسیج کرد. در کادیز اسپانیا بود که نیروهای انگلیسی به دو کشتی اسپانیایی حمله و آن دو را نابود کردند. آنها حتی سودای تصرف کادیز را در سر می‌پروراندند؛ به‌خصوص روبرت دورکس بسیار علاقه‌مند بود که کادیز را انگلستان تصرف کند، اما چارلز هوارد با آن مخالفت کرد و گفت که نیروهای انگلیسی تمایلی به ماندن در اسپانیا ندارند و می‌خواهند به خانه بازگردند. به این ترتیب، نقشه تصرف کادیز کنار گذاشته شد و نیروی دریایی انگلستان تنها به شکست اسپانیا بسنده کرد و در روز 5 جولای بود که به سمت انگلستان بازگشتند. نکته جالب توجه در مورد این نبرد آن است که در نبرد کادیز همانند نبرد آرمادا نیروی باد به نفع انگلستان می‌وزید و این مسئله کار را برای نیروی دریایی اسپانیا بسیار سخت و پیچیده کرده بود.[9]

جنگ‌های کارائیب
در سال‌هایی که نبردهای دریایی میان انگلستان و اسپانیا در حال رخ دادن بود دو طرف در مستعمرات نیز با یکدیگر درگیر بودند. در واقع، یکی دیگر از صحنه‌های مهم نبردهای دریایی میان اسپانیا و انگلستان، منطقه دریای کارائیب بود. در این منطقه، انگلیسی‌ها به مستعمرات اسپانیا حمله می‌کردند و به ‌دنبال دست یافتن به منابع ارزشمند طبیعی این مناطق بودند؛ منابعی همچون طلا که بسیار نادر و کمیاب بود و نمی‌شد به راحتی از آن چشم پوشید. شهرهایی مانند هاوانا هدف حملات متعددی قرار گرفتند و این وقایع تأثیر مهمی بر تحولات استعماری اروپا گذاشت.
در نهایت بعد از مرگ الیزابت اول در سال 1604م نبرد میان دو طرف به پایان رسید. بعد از الیزابت اول، پادشاه جیمز بود که با اسپانیایی‌ها به توافق رسید و معاهده صلحی میان طرفین به امضا رسید. هرچند رقابت میان اسپانیا و انگلستان در قرن هفدهم میلادی نیز تداوم پیدا کرد، حال دیگر انگلستان بنیان یک امپراتوری بزرگ را گذاشته بود.[10]

سه گام تا فروپاشی یک قدرت جهانی

ناوگان اسپانیایی آرمادا و کشتی‌های انگلیسی در اوت ۱۵۸۵م

آنچه ناپلئون آن را آقایی دنیا نامید!

در مجموع باید گفت که جنگ‌های دریایی میان اسپانیا و انگلستان تأثیرات عمیقی بر تاریخ اروپا گذاشت. این درگیری‌ها نه تنها سرنوشت دو کشور را تغییر داد، بلکه مسیر تاریخ دریانوردی، تجارت و استعمار را نیز دگرگون ساخت. پیروزی انگلستان در این جنگ‌ها، زمینه‌ساز شکل‌گیری امپراتوری بریتانیا شد که در قرن‌های بعدی در جایگاه بزرگ‌ترین قدرت جهان قرار گرفت. به ‌طور کلی، این جنگ‌ها نشان‌دهنده اهمیت قدرت دریایی در تعیین سرنوشت کشورها و امپراتوری‌ها در تاریخ جهان است.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. علی غفوری، صد جنگ بزرگ تاریخ، تهران، انتشارات هیرمند، 1386، صص 243-249.

[2]. همان‌جا.

[3]. همان‌جا.

[4]. همان‌جا.

3. Kennedy Hickman, The Anglo-Spanish War: Spanish Armada; https://www.thoughtco.com/anglo-spanish-war-the-spanish-armada-2360738, 2019

[6] احمد نقیب زاده، تاریخ دیپلماسی و روابط بین الملل، تهران، انتشارات قومس، 1388، ص14.

[7]. Paul Kennedy, The Rise and Fall of Great powers, Random House, New York, 1988, p 38.

[8]. Simon Adams, Capture of Cadiz; https://www.britannica.com/event/Capture-of-Cadiz-1596

[9]. Ibid.

[10]. Paul Kennedy, Ibid.

https://iichs.ir/vdcayonu.49nm615kk4.html

غرفه انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با چهارصد عنوان کتاب در حوزه تاریخ معاصر، پذیرای کتاب‌دوستان است

راز محبوبیت میرزا کوچک‌خان و ابراهیم حشمت

بازجویی از دکتر حشمت و همراهانش، سه دقیقه هم طول نکشید!

نسبت میان ایدئولوژی و مشروعیت در نهضت جنگل

نقد اصغر حیدری بر شیوه‌های تبلیغ و جذب در بهائیت منتشر شد

سلطه بر اروپا با قدرت آب