اجمالی درباره نقش زنان در انقلاب مشروطه

حاکمیت سیاسی قاجاریه در تاریخ ایران، آغاز دوران جدیدی بود که با مشخصه‌های خاص خود از سایر ادوار سیاسی مجزا می‌شود.

وضعیت زنان نیز در این دوران با تأثیرپذیری از وضعیت حاکم بر جامعه تعریف می‌شود. در این شرایط سیاسی، اجتماعی، زندگی زنان تا حدود زیادی محدود شده بود. با وجود این، آنان در برخی فعالیت‌های اجتماعی، مانند تفریحات دسته‌جمعی (در جمع زنان)، امور خیریه، گردهم‌آیی‌ها و مراسم مذهبی، دخالت و مدیریت مستقیم در اداره منزل و تربیت فرزندان و در موارد معدودی نیز امور اقتصادی مانند اداره امور زمین‌های کشاورزی یا تولیدات صنایع دستی شرکت می‌جستند. 1 ضمن آنکه آنان در صحنه  سیاست حضوری پنهان داشتند. به این ترتیب که به عنوان مادر، خواهر یا همسران شاه، با نفوذ بر وی به‌طور غیرمستقیم و به صورت واسطه قدرت بر برخی تصمیمات شاهانه اعمال نفوذ می‌کردند. 2 به این ترتیب، زنان در جامعه ایرانی نیروی بالقوه و پنهانی بودند. که مهارت‌های اجتماعی و فرهنگی را در سطحی محدود به دست آوردند. اما به دلیل نبودن شرایط اجتماعی و سیاسی مناسب نمی‌توانستند جایگاه مناسب خود را در اجتماع بدست آورند.

گسترش نسبی تحصیلات ابتدایی در جامعه عهد قاجار و انتشار روزنامه‌ها، سطح آگاهی اجتماعی را نسبت به گذشته ارتقاء داد و مردم به بسیاری از مسائل سیاسی و فرهنگی آگاهی یافتند و در مورد اتفاقات مختلف، حساسیت‌هایی را نشان دادند. از سوی دیگر، عموم مردم با طبقه روحانیان پیوند عمیقی داشتند و روحانیان، بسیاری از مشکلات اجتماعی را حل می‌کردند. آنان در خطابه‌های مذهبی، اخبار و اطلاعات سیاسی را به مردم می‌رساندند و در حرکت‌های جمعی، رهبری اعتراضات سیاسی مردم را برعهده می‌گرفتند. زنان نیز به دلیل حضور در این جلسات، تحت تأثیر این ارتباطات قرار می‌گرفتند. برجسته‌ترین این حرکت‌ها، جنبش تنباکو بود که در مقابل امتیاز واگذاری دخانیات به شخصی انگلیسی در دوره ناصرالدین‌شاه صورت گرفت. 3 در پی مخالفت روحانیون و فتوای میرزا حسن شیرازی مبنی بر منع استعمال توتون و تنباکو، اعتراضات به حدی گسترده شد که به زنان حرم شاه نیز سرایت کرد. آنان نیز در اعتراض به شاه و قرارداد تنباکو، تمامی قلیان‌ها را در حرم شاهی شکستند. 4

گسترش مخالفت‌ها سبب شد که ناصرالدین‌شاه به میرزا حسن آشتیانی دستور دهد که یا در انظار مردم قلیان بکشد و یا از تهران خارج شود. 5 بنابراین، میرزا تصمیم به ترک تهران گرفت. این خبر موج عظیمی از جمعیت را به خیابان‌ها کشاند که بخش عظیمی از آن را زنان تشکیل می‌دادند. این حرکت تا آنجا ادامه یافت که منجر به درگیری مردم و نیروهای شاهی و لغو حکم تبعید میرزای شیرازی شد. در دیگر شهرهای ایران نیز مخالفت‌های گسترده‌ای از سوی مردم صورت گرفت. برجسته‌ترین آنها قیام زینب پاشا در تبریز بود که با رهبری گروهی از زنان، بازار را به تعطیلی کشانید. به دنبال تظاهرات و درگیری‌های مردم، قرارداد تنباکو از طرف دولت ایران لغو شد و برای اولین بار، نظر مردم در مقابل نظر حکومت به پیروزی رسید و توسط دولتیان اجرا شد. علاوه بر شورش مزبور، زنان در بحران‌های کمبود نان که در عهد قاجار وجود داشت، به تظاهرات و اعتراض دست می‌زدند. تظاهرات زنان تبریز در غائله نان حکایت از حضور ایشان در صحنه‌های مختلف دارد. 6

در دوران سلطنت مظفرالدین‌شاه و آغاز نغمه‌های مخالفت با استبداد، علما به عنوان اعتراض به سیاست‌های شاه و درباریان در مسجدشاه بست نشستند که زنان نیز حمایت گسترده‌ای را از این حرکت به عمل آوردند. 7 با مقاومت حکومت در برابر این اعتراض، بست‌نشینان به زیارتگاه حضرت عبدالعظیم رفتند. در آنجا زنان وظیفه محافظت از بست‌نشینان را در مقابل نیروهای دولتی برعهده داشتند. 8 در این ماجرا، برخی زنان دستگیر و زندانی شدند. 9

حرکت و حمایت زنان در مهاجرت عظمی نیز ادامه یافت. در هنگام مهاجرت روحانیون به قم، در میان جمعیت زنی دیده می‌شد که مقنعه خود را بر سر چوب کرده، فریاد می‌کشید که از این به بعد، عقد دختران مسلمان را باید مسیو نوز بلژیکی ببندد. 10 پس از صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین‌شاه، نخستین دغدغه مردم و انقلابیون، تدوین قانون اساسی بود. زنان نیز در این بحبوحه به مجلس رفتند و خواستار تکمیل قانون اساسی از نمایندگان خود شدند.11 به سلطنت رسیدن محمدعلی شاه و آغاز مخالفت‌های وی با مشروطه‌خواهی، بار دیگر مبارزات مردمی را گسترده‌تر ساخت. زنان در طول این مبارزات، حتی از نثار جان خود نیز نمی‌هراسیدند. برخی از آنان با پوشیدن لباس مردانه در صحنه‌های جنگ حضور می‌یافتند و تنها پس از کشته شدن آنها مشخص می‌شد که زن بوده‌اند. 12

در دوره اول مجلس شورای ملی، نمایندگان مجلس برای رفع بحران‌های مالی دولت تصمیم گرفتند که از یک دولت خارجی مبالغی استقراض شود. زنان نسبت به این مسئله بی‌تفاوت نماندند و با اهدای طلا و جواهرات شخصی خود، سرمایه‌ای تهیه کردند تا از قرض خارجی جلوگیری شود. 13 علاوه بر این، زمانی که دولت روسیه در اعتراض به حضور مورگان شوستر امریکایی در ایران در سمت مستشار امور مالیه، اولتیماتومی 48 ساعته را به دولت ایران داد تا شوستر را از ایران اخراج کنند، زنان به مجلس رفتند و ضمن دریدن نقاب‌های خود، تهدید کردند که در صورت تسلیم در مقابل روسیه، فرزندان و شوهران و خودشان را خواهند کشت. این امر در نمایندگان مجلس مؤثر افتاد و آنان را مجبور به ایستادگی در مقابل روسیه کرد. 14

مهم‌ترین ویژگی بارز انقلاب مشروطه، آن بود که زن و مرد ایرانی پس از سال‌ها استبداد و اختناق همراه یکدیگر وارد صحنه تصمیمات سیاسی شدند. اگرچه زنان، تصمیم‌گیرنده نبودند، ولی در تصمیمات سیاسی گردانندگان اصلی، سهم چشمگیری داشتند.

در طول دوران استبداد، اگرچه ظلم مضاعف بر پیکر تمام اجتماع وارد می‌شد، ولی زنان در محیط بسیار محدودتری می‌زیستند. اما جنبش مشروطه، مفاهیم عدالت‌خواهی را در حیطه یک جنسیت خاص مطرح نکرد. حضور زنان نیز در صحنه‌های انقلاب به دلیل شرایط ظلم و استبداد در سطح تمام جامعه بود. در اطلاعیه‌ای به تاریخ ربیع‌الثانی سال 1327ﻫ . ق خطاب به محمدعلی‌شاه، زن و مرد ایرانی به عنوان ملت مشروطه‌خواه معرفی شده بودند. 15 اما با وجود کوشش‌ها و مبارزات فراوان زنان، آنان در نظامنامه  انتخابات که در سال 1324ﻫ . ق تدوین شد، از حق انتخاب محروم شدند. 16

اما بی‌تردید، همین حضور زنان در صحنه‌های انقلاب، سبب شد که نخستین رویکردهای آنان به فعالیت‌های اجتماعی هدفدار و سازماندهی شده، شکل بگیرد. هرچند که این فعالیت‌ها با گذشت زمان و تداخل عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی از اساس اندیشه‌های خود دور شدند، ولی در آغاز شکل‌گیری، انقلاب مشروطه و تداوم آن، نیروهای نهفته و مؤثری بروز نمودند.

پی نوشت:

1. بشری دلریش. زن در دوره قاجار. تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375، چاپ اول. صص 68-88 .
2. مهدی‌قلی‌خان هدایت. خاطرات و خطرات. تهران، زوار، 1344. چاپ دوم. ص 65 .
3. یحیی دولت‌آبادی. حیات یحیی. تهران، انتشارات عطار و فردوس،1371. چاپ ششم. ج 1، ص 105 .
4. ابراهیم تیموری. قرارداد 1890 رژی یا تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران. تهران، شرکت سهامی کتابهایجیبی، 1361. ص 108 .
5. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه. روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. تهران، امیرکبیر، 1356، چاپ سوم. ص 781.
6. عبدالحسین ناهید. زنان در جنبش مشروطه. تبریز، نشر احیاء، 1360، صص 54 و 35-45 .
7. احمد کسروی تبریزی. تاریخ مشروطه ایران. تهران، امیرکبیر، 1369. چاپ پانزدهم.  ص 97 .
8. همان. صص 99-101 .
9. حمید سیاح. خاطرات حاج سیاح. تهران، امیرکبیر،  1356، ص 347
10. مهدی ملک‌زاده. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. تهران، انتشارات کتابخانه سقراط، بی‌تا. ج 2. ص . 160 .
11. احمد کسروی تبریزی. همان کتاب. ص  315 .
12. م پ پاولویچ. سه مقاله درباره انقلاب مشروطیت ایران. ترجمه م هوشیار. تهران، بی‌نا،1320. ص  55 .
13. احمد کسروی تبریزی. همان کتاب. ص  182 .
14. مورگان شوستر. اختناق ایران. ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری. تهران، نشر کاویان، 1334. ص 241 .
15. «نونگاری زن و زنانگی در عصر قاجاریه». نشریه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زنان. دوره دوم پژوهش‌های زنورانه،1357. ش3، ص  57 .
16. ناظم‌الاسلام کرمانی. تاریخ بیداری ایرانیان. به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران، نشر آگاه نوین،  1362. ص  153. https://iichs.ir/vdcfitdyaw6dv.giw.html

از ممنوع‌المنبری تا شهادت

او در شرایطی تاریک و پراختناق فریاد می‌زد

شهادتی که برای رژیم بحران‌آفرین شد

او در شرق تهران، عامل تحرک مردم برای مبارزه بود

خبری که مثل بمب صدا کرد

اجمالی درباره نقش زنان در انقلاب مشروطه