شماره 73ـ74 فصلنامه «تاریخ معاصر ایران» به سردبیری موسی فقیه حقانی منتشر شد.
شماره 73ـ74 فصلنامه «تاریخ معاصر ایران» به مدیرمسئولی و سردبیری موسی فقیه حقانی همراه 1 گفت‌وگوی اختصاصی و 6 مطلب پژوهشی در دو قالب مقاله و سند در 374 صفحه منتشر شده و در دسترس پژوهشگران و علاقه‌‍مندان حوزه تاریخ معاصر ایران قرار گرفته است. آنچه در این شماره خواهید خواند:
تیمورتاش در دوره نردینسکی
رجال‌شناسی تاریخی به صورت بررسیِ مقطعی از حیات رجال و چهره‌های نامدار تاریخ و برش عرضی زدن بر عمر آنها امری رایج است که گاه شناسایی و درک علل رفتارها و اقدامات این چهره‌ها را ناممکن می‌کند. یکی از این چهره‌ها که بررسی دوره پایانی زندگانی او، بر دوره‌های پیشین حیاتش سایه سنگینی انداخته عبدالحسین نردینسکی یا تیمورتاش است. با توجه به همین موضوع، فاطمه معزی در این شماره، در مقاله‌ای با عنوان «عبدالحسین‌خان سردار معظم تیمورتاش» از دوره تحصیل عبدالحسین تیمورتاش، چگونگی ورود او به دستگاه دولت، حضورش در مشروطه و مجلس و... سخن گفته است. موضع تیمورتاش دربرابر نهضت جنگل و کودتای 1299، دوره حبس و اقدامات ادبی تیمورتاش از بخشهایی است که بر جذابیت این مقاله میافزاید.
راز طول عمر مجله فردوسی
در دوره استبداد محمدرضاشاهی که از کودتای 1332 آغاز شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ادامه یافت، نشریات چندان امکانی برای نشو و نمو نداشتند؛ زیرا رژیم با ارباب مطبوعات به‌شدت مخالفت می‌کرد، اما در این بحبوحه، مجله «فردوسی»، که فعالیت خود را از اواخر دهه 1330 و هنگامه نهضت ملی شدن صنعت نفت آغاز کرده بود، پس از کودتای 1332 چندان با سنگ‌اندازیهای حکومت روبه‌رو نشد و انتشار آن تا سال 1353 ادامه یافت. این سال به معنای خاموشی همیشگی نشریه یادشده نبود؛ زیرا «فردوسی» در آبان 1357 فعالیت خود را از سر گرفت و تا تیر 1358 همچنان برقرار بود. چرایی چنین استقراری در زمانه یادشده مظفر شاهدی را به بررسی زندگی مدیرمسئول این نشریه، نعمت‌الله جهانبانویی، و نیز مداقه در اسناد ساواک و مطالب منتشرشده در این نشریه واداشته که نتیجه آن، مقاله‌ای با عنوان «مجله فردوسی و نعمت‌الله جهانبانویی در ترازوی اسناد ساواک» است. در این مقاله، در بررسی سیر تاریخی فعالیتهای مجله فردوسی و مدیرمسئول آن، به نوشته‌های عباس پهلوان ــ که چندین سال سردبیری مجله فردوسی را برعهده داشت ــ و داریوش آشوری و محمدابراهیم باستانی پاریزی در این نشریه اشاره و دلایل تداوم انتشار مجله فردوسی در سه دهه پایانی عمر رژیم پهلوی تشریح گردیده است.
پر پرواز مصدق در دوره اول نخست‌وزیری
نخست‌وزیری مصدق به دلیل نخست‌وزیری چهارروزه قوام در اواخر تیر 1330، به دو دوره تقسیم می‌شود. در دور اول، او که بر عملی شدن قانون ملی شدن صنعت نفت و قطع دست استعمار انگلستان از این صنعت اصرار داشت، با مخالفتهای خارجی و نیز کارشکنیهای داخلی بسیاری مواجه شد، اما سرانجام توانست شیرهای نفت را به روی انگلستان ببندد. وحید کارگر جهرمی یکی از عوامل مهم موفقیت مصدق در دور اول نخست‌وزیری را اقدامات آیت‌الله کاشانی می‌داند. او در مقاله «بررسی اقدامات و فعالیتهای آیت‌الله کاشانی در دوره اول نخست‌وزیری دکتر مصدق»، با ذکر مشکلات پیش روی دولت ملی به شکل مجزا، در هر مورد اقدامات آیت‌الله کاشانی را برشمرده و به این شکل، نقش وی را در تثبیت ملی شدن صنعت نفت تحلیل نموده است. گردآوری کمکهای مالی برای دولت، مصاحبه با مطبوعات و خبرگزاریهای خارجی، دعوت مردم به برگزاری تظاهرات و... از جمله اقدامات آیت‌الله کاشانی در این مقطع از تاریخ معاصر ایران است که نویسنده آنها را در پیروزی مصدق بسیار موثر می‌داند.
پیامدهای یک جشن
جشن هنر شیراز یکی از رویدادهای فرهنگی ـ هنری دوره پهلوی است که در بحث از علل نارضایتی مردم از حکومت وقت پیوسته از اعتراض مردم به برخی از نمایشهای آن یاد شده، اما آنچه شاید چندان در کانون توجه محققان قرار نگرفته زمان برگزاری، نحوه برگزاری و نیز پیامدهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری این جنش است. جشن هنر شیراز، که به مدت یازده سال (1346 ـ 1356) با حضور هنرمندان ایرانی و خارجی در شیراز برگزار شد، مسلما تاثیراتی بر شاخه‌های مختلف هنر ایران معاصر داشته است. مقاله «جشن هنر شیراز» به قلم محمدحسن پورقنبر در بخش نخست، چگونگی و زمان برگزاری و برنامه‌های این جشن را شرح داده و در بخش دوم، پیامدهای سیاسی، اقتصادی، مذهبی و هنری آن را بررسی کرده است.
روایتی درون‌گفتمانی از تاریخ ایل قشقایی
محمد بهمن‌بیگی از افراد ایل قشقایی بود که در سال 1299 در یکی از سیاه‌چادرهای ایل به دنیا آمد. او که به همت پدر از سواد خواندن و نوشتن بهره‌مند شده بود، به دنبال تبعید خانواده به شهر آمد و توفیق ادامه تحصیل تا سطح دانشگاه را یافت. بهمن‌بیگی پس از بازگشت به میان ایل خود درصدد برآمد زمینه‌ای را فراهم کند تا کودکان عشایر همگی از فرصت تحصیل بهره‌مند شوند. با توجه به این اقدام مهم، مرتضی رسولی‌پور گفت‌وگویی را با محمد بهمن‌بیگی درباره وضع ایل قشقایی در دوره رضاشاه، نحوه تحصیل او و چگونگی بنیان‌گذاری آموزش عشایر ایران انجام داده است. در این گفت‌وگو که با عنوان «اقدامی عجولانه در تخته‌قاپو کردن عشایر» منتشر شده، از کتابهای این چهره فرهنگی ایران نیز صحبت به میان آمده است.
ناگفته‌های زندگی شیخ خزعل
زمانی که از شیخ خزعل سخن به میان می‌آید همگی اتحاد او با انگلیس به منظور محافظت از لوله‌های نفت و اقدام رضاخان در سرکوبی او را به یاد می‌آورند، اما اینکه خوزستان در دوره قاجار و پیش از آن چگونه اداره می‌شد، چه قبایلی در آنجا قدرت داشتند، چگونه شیخ خزعل قدرت را در آن نواحی به‌دست گرفت از نکات مغفول تاریخ‌نگاری چند دهه پیش است؛ ازهمین‌رو محمدرضا بهزادی و محمد میرزاخانی در مقاله «واقعات سردار اقدس» به این موضوع توجه کرده‌اند. آنها در این مقاله از قبیله بنی‌کعب، که در ابتدای دوره قاجار در ناحیه خوزستان قدرت داشتند، و تاریخچه این قبیله سخن گفته‌اند. ارتباط قبایل این منطقه با دولت ایران و عثمانی موضوع دیگری است که در این مقاله مطرح شده است. این مباحث مقدمه‌ای است برای ورود به بحث نحوه قدرت‌گیری شیخ خزعل. اینکه او چگونه با انگلستان ارتباط برقرار کرد و رابطه مردم خوزستان با او چگونه بود از موضوعات دیگری است که بهزادی و میرزاخانی با تکیه بر منابع و اسناد و نقد آنها به بررسی جوانب مختلف آن دست زده‌اند. قدرت‌گیری رضاخان و اقدامات شیخ خزعل و موضع انگلستان در برابر این اتفاق و پیامدهای فتح خوزستان توسط نیروهای رضاخان موضوع دیگری است که در این مقاله با توجه به کتابها و نشریات ایرانی و غیرایرانی به‌تفصیل بررسی شده است. شخصیت شیخ، اقدامات او در دوره حکومت بر خوزستان و فرزندانش در بخش دیگری از این مقاله مطرح گردیده است. 9 سند که در انتها، ضمیمه مقاله شده بر وثوق آنچه در مقاله یادشده بیان شد میافزاید.
شاهزاده کشاورز
مطلب دیگری که در بخش اسناد این شماره از فصلنامه «تاریخ معاصر ایران» آمده «ملک‌زاده شه ناصرالدین ثانی» نام دارد. در این مطلب، محمدرضا بهزادی زندگی ناصرالدین‌میرزا قاجار (1275 ـ 1357ش) پسر مظفرالدین‌شاه را نقل کرده است. تلاشها برای ولایتعهدی او در دوره مظفری و اقدامات انجام‌شده برای برتخت نشاندنش پس از خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت و شغلهای این شاهزاده قاجاری از موضوعات مطرح‌شده در این مطلب است. موضوع نمایندگی ناصرالدین‌میرزا در مجلس پانزدهم، به دلیل اشتباه برخی از کتابهای تاریخی درباره بررسی اعتبارنامه او، در مطلب یادشده به‌تفصیل شرح داده شده است. اینکه چرا نام این شاهزاده قاجاری با دامپروری و کشت و زرع گره خورده موضوع دیگری است که بهزادی در این مطلب به آن توجه کرده است. 51 عکس گردآوری‌شده از آرشیوهای مختلف درباره ناصرالدین‌میرزا پایان‌بخش این مطلب است.
