روند شکل‌گیری آرشیو عکس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ به یاد مرحوم دکتر باقر عاقلی (1308-1392)

از نیمه دوم اسفند سال 1365 که فعالیت خود را در موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی (اکنون موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران) آغاز نمودم، ارزشیابی و شناسایی عکسهای موسسه یکی از دغدغه‌های ذهنی من بود. عکسهایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بر اساس احکام دادگاههای انقلاب مبنی بر مصادره اموال رجال، به واحد حقوقی بنیاد مستضعفان منتقل و سپس به موسسه انتقال داده شده بود.

در واحد حقوقی برای اشخاص پرونده عکس وجود داشت. بدین ترتیب که تعدادی از عکسها از مجموعه موجود جدا شده بودند، چهره‌ها و موضوعهای آنها شناسایی و در امور حقوقی و قضایی از آنها بهره‌برداری می‌شد. موسسه پژوهش رسماٌ در سال 1364 افتتاح و عملا فعالیت خود را از سال 1365 آغاز نمود. اسناد و عکسهای موجود در واحد حقوقی، با تعدادی از کارمندان آن واحد که در جمع‌آوری حضور داشته و یا از کم و کیف مدارک اطلاعاتی داشتند، به موسسه و در مدیریت آرشیو منتقل شدند.

تعدادی از عکسهای انتقال یافته در آلبومها قرار داشتند و برخی جداگانه در داخل کیسه‌های نایلونی، چمدانها و غیر آن بسته‌بندی شده بودند. خوشبختانه بر روی آلبومها، بسته‌ها و نیز بر روی کاغذ جداگانه در داخل آنها، نام هر یک از رجال به عنوان منشاء جمع‌آوری، نوشته شده بود.

کارمندان با سابقه آن زمان آرشیو، اغلب 25 تا 30 سال داشتند و به همین دلیل انقلاب را درک کرده و با چهره تعدادی از رجال از طریق رسانه‌ها آشنا بودند، از طرفی چهره تعدادی از رجال و خانواده‌های آنها را به دلیل مراجعه به بنیاد مستضعفان برای پیگیری امور حقوقی و قضایی خود، در ذهن داشتند.

با این پیش زمینه‌ها ابتدا تعدادی از پرتره‌های رجال در دوره پهلوی بر روی تابلوهایی در معرض دید روزانه همه همکاران مدیریت آرشیو قرار داده شد. هدف آن بود که همکاران با چهره‌های آنها آشنا شوند تا پس از آنکه ملکه ذهنشان شد، نسبت به شناسایی عکسهای تاریخی بخصوص عکسهای دسته جمعی اقدام شود.

پس از مدتی بنا بر یک تصمیم مدیریتی، مقرر شد تا مدیریت پژوهش موسسه نسبت به ارزشیابی و شناسایی عکسها اقدام نماید. برای این کار یک تیم مرکب از اشخاصی که با صدا و سیما همکاری داشتند به صورت پاره وقت با موسسه همکاری می‌نمودند. حاصل این کار، شناسایی و جداسازی تعدادی از عکسها از کل مجموعه پک پرونده بود که با همان نام نگهداری می شد.

تفکیک اولیه، پوشه و کارتن‌گذاری مواد استخراج شده از اوراق جمع‌آوری شده
این روند شناسایی عکسهای تاریخی ادامه داشت تا اینکه موسسه به مناسبت دهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در دهه فجر سال 1367 اولین نمایشگاه اسناد و عکسهای تاریخی خود را برگزار نمود. در طی برگزاری نمایشگاه مذکور، مرحوم دکتر باقر عاقلی از آن نمایشگاه دیدن نمود و پس از پایان آن، روزی با مدیرعامل وقت موسسه دیدار داشت. چند روز پس از آن دیدار، مدیرعامل، مرا که سمت مدیر آرشیو را داشتم، ‌خواستند و گفتند که شخصی با این مشخصات که از طریق نمایشگاه با موسسه آشنا شده بود، به موسسه مراجعه و اظهار نمود که به دلیل حشر و نشر با رجال و خانواده‌های آنها و نیز تدوین مطالب در مطبوعات گذشته، رجال‌شناس هستند و می‌توانند در شناسایی عکسها به موسسه کمک نمایند. من این فرصت را غنیمت شمرده و خیلی فوری نسبت به همکاری ایشان با موسسه استقبال نمودم.

مرحوم دکتر عاقلی حدود یکسال هفته‌ای دو روز و بعداٌ چندین سال هفته‌ای یک روز به منظور ارزشیابی و شناسایی عکسها به موسسه می آمدند. علاقه‌ام به معیارهای ارزشیابی و نیز شناسایی عکسها موجب شد تا در سال اول، همه جلسات، در دفتر خودم و با حضور دکتر عاقلی و یکی از کارشناسان به نام ابراهیم حدیدی تشکیل گردد. حدیدی از بدو تشکیل بنیاد، در واحد حقوقی حضور داشته و بعد به موسسه منتقل شده بود و به دلیل ممارست در کار با عکسها نسبت به بقیه همکاران، چهره‌ها را بیشتر می‌شناخت.

سیاست پژوهشی موسسه در آن زمان، اقدام در تاریخ سیاسی معاصر ایران (دوران قاجاریه و پهلوی) بود. دکتر عاقلی با توجه به این سیاست، عکسها را به سه قسمت تقسیم می‌نمود. دسته اول، آنهایی که در تدوین تاریخ سیاسی کاربرد داشتند. اغلب عکسهای این دسته را تصاویر رجال تشکیل می داد. دسته دوم آنهایی که در سایر پژوهشها از جمله تحقیقات اجتماعی مثل عکسهای طهران قدیم، مورد بهره‌برداری بودند. دسته سوم آنهایی که نسبت به تاریخی بودنشان یا استفاده در تحقیقات تاریخی ابهام وجود داشت، با این وجود می‌بایست که نگهداری می‌شدند. دکتر عاقلی اطلاعات خود را در خصوص دسته اول و دوم می‌گفت و کارشناس آنها را یادداشت می‌کرد. بدین ترتیب پایه اصلی کار یعنی ارزشیابی و شناسایی عکسها خیلی قوی گذاشته شد و من که به مطلوب خود رسیده بودم، با اطمینان کامل مرحله بعدی را انجام دادم.

سرویس‌دهی و تحویل و تحول اسناد و مدارک به همکاران مدیریت اطلاع‌رسانی

گام بعدی با توجه به یادداشتهای تهیه شده از توضیحات دکتر عاقلی، از عکسها فهرست تهیه گردید. سپس بانک اطلاعاتی، طراحی و فهرستها به رایانه داده شد و بدین ترتیب منبعد پژوهشگران از رایانه برای بازیابی اطلاعات استفاده می‌نمودند. سالها بعد به دلیل پیشرفت تکنولوژی، موسسه از عکسها اسکن تهیه و تصاویر را به بانک اطلاعاتی الحاق نمود. از این پس بازیابی عکسها با تصویر آنها توام بود و کار انتخاب مطالب مستقیم و آسان گردید. از طرفی این اقدام در جهت حفظ و نگهداری اصل عکسها که دیگر دست به آنها زده نمی‌شد، مفید بود.

با توجه به اقدامات موسسه در جهت شناسایی، فهرست‌نویسی، اسکن، حفظ و نگهداری و طراحی بانک اطلاعاتی، عکسهای موسسه به تعداد 300000 قطعه به عنوان بزرگترین و یکی از مهمترین مجموعه عکسهای دوران قاجاریه و پهلوی در سیزدهم دی ماه سال 1389 در فهرست حافظه جهانی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید.

حفاظت و نگهداری بهینه از DVD و CDهای دیجیتالی تهیه شده از اسناد و مدارک

مسلماٌ تاثیر مرحوم دکتر باقر عاقلی در شناسایی عکس، فقط در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نبود، بلکه در معاونت اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و جاهای دیگر از نظرات کارشناسی ایشان بهره می‌بردند. از طرفی ایشان شاگردانی را در موسسه همچون ابراهیم حدیدی، مهدی جنگروی، رزیتا میری، مریم مهراب محسنی در شناسایی عکس تعلیم دادند که هر کدام منشاء اثر بوده‌اند از جمله تعداد زیادی از عکسهای مرکز اسناد انقلاب اسلامی توسط ابراهیم حدیدی شناسایی گردید. https://iichs.ir/vdcicqaq2t1ap.bct.html

از ممنوع‌المنبری تا شهادت

او در شرایطی تاریک و پراختناق فریاد می‌زد

شهادتی که برای رژیم بحران‌آفرین شد

او در شرق تهران، عامل تحرک مردم برای مبارزه بود

خبری که مثل بمب صدا کرد

روند شکل‌گیری آرشیو عکس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ به یاد مرحوم دکتر باقر عاقلی (1308-1392)