بستن فرودگاه و مصائب پیش روی نخست‌وزیر

بسیاری بر این باورند که خروج یا فرار محمدرضاشاه از ایران در تاریخ 26 دی ماه سال 1357، به معنای سقوط حکومت پهلوی و پایان 54 سال سلطنت استبدادی وی است. با این‌حال به نظر می‌رسد قرار گرفتن در سبیل سراشیبی محمدرضاشاه بسیار قبل‌تر از اینها و همزمان با دادگاه نظامی مصدق روی داد. حکومت پهلوی زمانی زنگ خطر اضمحلال را حس کرد و البته به آن توجه نکرد که پس از کودتای 28 مرداد 32 نه از راه قانون و مشروعیت بلکه از طریق زور و با سرکوب بر مردم حکومت کرد. با این‌حال در این سالها به دلایل مختلفی از قبیل سرکوبهای گسترده و شدید، حمایتهای همه جانبه آمریکا و انگلیس، دلارهای حاصله از فروش نفت و شاید از همه مهم‌تر، نبودِ یک رهبر در میان مبارزان حکومت، درک اینکه حکومت پهلوی در سراشیب سقوط قرار گرفته است، در میان مردم وجود نداشت.

از سال 1342 و پس از سخنرانیها و فعالیتهای جدی و شجاعانه حضرت امام با رژیم پهلوی، جریان مبارز رهبر خود را شناخت. با گذشت زمان این مسئله بیشتر هویدا شد و بسیاری از جریانهای مبارز، از دانشگاهی گرفته تا کارگری و روحانیت و بازاریون و در نهایت حتی نظامیان به تدریج به صف انقلاب پیوسته و رهبری حضرت امام را در این مسیر پذیرفتند. این حرکات در نهایت منجر به افزایش موج اعتراضات در سالهای 56 و به خصوص 57 شد.

محمدرضاشاه نیز پس از درک این مسئله که امکان مقابله با موج انقلاب را ندارد، به‌ناچار در 26 دی ماه 1357 با ثروت عظیمی از کشور خارج شد و این امید را داشت که برنامه‌های اصلاحگرانه بختیار و نیز قدرت وی در مذاکره، نتیجه داشته باشد و بتواند دوباره به کشور بازگردد. بختیار نیز که در ابتدا به ظاهر به عنوان یک منتقد و با ژست مخالف به قدرت رسید، تلاش کرد از راه مذاکره و البته بازی سیاسی بتواند موج انقلاب را آرام کند ولی پس از مشاهده عزم مردم برای پایان دادن به حکومت پهلوی، همان راهی را در پیش گرفت که پیش از این افردای چون تیمسار نصیری و زاهدی و در رأس آنها محمدرضا پهلوی در پیش گرفته بودند و در اولین اقدام تلاش کرد به طرق مختلف مانع از ورود حضرت امام به ایران شود. در این یادداشت، به طور مشخص به بسته شدن فرودگاه مهرآباد همزمان با اعلام ورود حضرت امام و واکنشهایی که پس از این اقدام صورت گرفت خواهیم پرداخت.

عبور از امام
همزمان با فرار شاه از کشور، اداره کلیه امور به شخص شاپور بختیار واگذار شده بود. وی که پیش از این و در سال 56 طی صحبتهایی خود را منتقد محمدرضاشاه معرفی کرده بود، تلاش زیادی برای نزدیک شدن به امام و به ظاهر همصدا شدن با انقلابیون انجام داد. ولی بلافاصله پس از انتخاب به عنوان نخست‌وزیر به کلی تغییر موضوع داد و از هیچ اقدامی برای حفظ حکومت پهلوی کوتاهی نکرد. امام پس از رفتن شاه طی پیامی خبر بازگشت هرچه سریع خود به ایران را اعلام کرد. این خبر با دو واکنش کاملا متضاد همراه بود؛ در یک سو انقلابیون بودند که پس از شنیدن این خبر بیش از پیش به هدف خود نزدیک شده بودند و از سوی دیگر دولت بختیار بود که به معنای واقعی کلمه فروپاشی حکومت پهلوی را احساس می‌کرد. از این رو وی که هیچ امیدی به منصرف کردن امام خمینی از ورود به کشور نداشت، موضع خود را تغییر داد و در تلاش برآمد تا با برنامه‌های نظامی و عملیاتی مانع از ورود امام به کشور شود. بختیار بدین منظور چند طرح را متصور شد که عبارت بودند از: انفجار هواپیمای حامل امام ، منحرف کردن مسیر هواپیما به کشوری دیگر و سپس دستگیری ایشان، ترور امام و در نهایت بستن فرودگاه مهرآباد.1

هرچند برنامه‌های منظم و هزینه‌های هنگفتی برای اجرای هرکدام از این طرحها از سوی دولت بختیار در نظر گرفته شده بود، ولی هرکدام به طرق مختلف ناکام ماند. تنها برنامه‌ای که بختیار توانست برای مدتی در پیش بگیرد، طرح بستن فرودگاه مهرآباد بود. نکته قابل تأمل اینجاست که در این زمان بختیار تلاش کرد با اجرای برخی اقدامات متضاد و متناقض از قبیل آزادی زندانیانی سیاسی، گسترش آزادیهای مدنی و مطبوعاتی، صحبت با برخی از چهره‌های مطرح سیاسی مبارز و البته سرکوب جدی معترضان، اهداف خود را به پیش برد و لزوم ورود امام به ایران را به حاشیه برد. با این حال هیچ یک از این آزادیهای مشروط و موقتی نتوانست تغییری در جریان انقلاب اسلامی ایجاد کند. از این رو بختیار به همان تفکر برخورد انتظامی و امنیتی معمول در ساختار حاکمه پهلوی بازگشته و در حالی‌که قرار بود هواپیمای ایشان در روز 6 بهمن ماه 1357 وارد مهرآباد شود، در تاریخ 5 بهمن سال 57 دستور داد تمامی فرودگاههای کشور به مدت سه روز بسته شود، همچنین وی به شرکتهای بین‌المللی اعلام کرد که ایران از پذیرش هواپیما تا اطلاع ثانوی معذور است.2

هدف از مذاکره بختیار با امام در پاریس، تنها حفظ حکومت پهلوی نبود. در واقع وی در این برهه از زمان به این مسئله واقف شده بود که دیگر امکان حفظ این حکومت وجود ندارد، به همین دلیل با استعفای خود نیز موافقت کرد به این شرط که پس از استعفا، وی از سوی امام خمینی به عنوان نماینده رسمی انتخاب شده و مأمور تشکیل دولت انتقالی و رفراندوم شود.
در این خصوص باید به این مسئله اشاره کرد که موضوع بستن فرودگاه مهرآباد برای جلوگیری از ورود امام به تهران پیش از سایر طرحها در جلسات شورای امنیت مطرح شده بود. علت آن نیز این بود که بختیار به سبب عواقب دیگر طرحها از آنها صرف نظر کرد. بنابراین، این طرح در جلسات شورای امنیت از اقبال بیشتری برخوردار بود و بیشتر مباحث حول اجرای آن می‌گذشت. در این جلسات ضمن اشاره به موقعیت استراتژیک موجود، ورود امام خمینی به کشور را به منزله پایان حکومت پهلوی قلمداد می‌کردند، بنابراین اگرچه فشارهای درونی و بین‌المللی زیادی در خصوص بسته شدن فرودگاهها بر دولت بختیار تحمیل می‌شد تا جایی که بسیاری از مردم اعلام کرده بودند خودشان نسبت به بازگشایی فرودگاه وارد عمل خواهند شد، با این حال بختیار و ساواک نسبت به بسته بودن فرودگاه پافشاری کرده و حتی با استقرار چند جنگنده و تانکهای نظامی تلاش کردند موجی از رعب و وحشت را در میان مردم و نزدیکان امام ایجاد کنند.3

اشتباه آخر
قطعا بختیار توانی برای حفظ حکومت پهلوی نداشت، علت آن نه فقط به سبب سیاستها و برنامه‌های متناقض و روحیه نه چندان مقتدر و ریاکارانه وی بازمی‌گشت؛ بلکه بر اثر بیش از نیم قرن حکومت بر پایه استبداد، فساد، اسلام‌ستیزی و بیگانه‌پرستی خاندان پهلوی بود. بنابراین با این حجم مشکلات ، طرح وی مبنی بر بستن فرودگاههای کشور نه تنها کارساز نشد بلکه چند پیامد منفی نیز برای وی به همراه داشت؛ نخست اینکه اندک تصور مثبت برخی از حکومت پهلوی و شخص بختیار از بین رفت، دیگر اینکه تظاهرات مردم گسترده‌تر و فراگیرتر از قبل شد، مسئله بعدی به اعتصابات گسترده‌تر کارکنان بخشهای مختلف دولت و اضافه شدن آنها به صف انقلابیون معطوف شد و در نهایت اینکه مشروعیت نظام حاکم نزد دیگر کشورها از بین رفت.4

شدت اعتراضات پس از تصمیم جنجالی حکومت مبنی بر بستن فرودگاه به حدی بود که بلافاصله پس از آن، در بسیاری از شهرها بسیاری از ادارات و نیروهای نظامی از قبیل ارتش و نیروی انتظامی یا دست به اعتصاب زدند و یا به انقلابیون پیوستند. در تهران جمعیت بسیار زیادی به سمت فرودگاه مهرآباد به حرکت درآمد، روحانیون و دانشگاهیان نیز به اعتصابات بسیار گسترده دست زدند. فردای پس از این خبر، شدت تظاهرات بسیار بیش از گذشته بود به حدی که شهرهای بزرگی همچون تهران، اصفهان و مشهد به حالت کاملا نظامی درآمده و درگیریهای متعددی در این شهرها صورت گرفت.

در حقیقت باید گفت تصمیم بختیار مبنی بر بستن فرودگاههای کشور برای جلوگیری از ورود امام به کشور نه تنها اقدام مثبتی در جهت حفظ حکومت پهلوی نبود بلکه، حرکت انقلاب را تسریع بخشید و نیز سیاستهای طرفداری از آزادی بختیار نیز سرنگون شد. بختیار با این تصمیم به دنبال به تأخیر انداختن سفر امام به ایران بود تا از این طریق ضمن گفتگو با مبارزین داخلی پیرو حضرت امام و نیز جریانهایی که از سوی امام تأیید نشدند، بتواند همراه با تغییر رویکرد آنها، اقتدار خود را نشان دهد. علاوه بر این به دنبال برنامه‌ای برای ملاقات حضوری با امام در پاریس بود تا در آنجا با وعده‌های دروغین شرایط را برای استمرار حکومت پهلوی مهیا سازد. ولی نوع واکنش جریانهای داخلی و امام نسبت به این تصمیمات بختیار، شرایط را به کلی برای حکومت پهلوی وخیمتر کرد. امام خمینی پس از این تصمیم بختیار، گفت تنها در صورتی با بختیار مذاکره خواهد کرد که وی نیز همچون جلال‌الدین تهرانی از سمت خود استعفا دهد تا وی را به حضور بپذیرد.5

در اینجا باید به این نکته اشاره کنیم که هدف از مذاکره بختیار با امام در پاریس، تنها حفظ حکومت پهلوی نبود. در واقع وی در این برهه از زمان به این مسئله واقف شده بود که دیگر امکان حفظ این حکومت وجود ندارد، به همین دلیل با استعفای خود نیز موافقت کرد به این شرط که پس از استعفا، وی از سوی امام خمینی به عنوان نماینده رسمی انتخاب شده و مأمور تشکیل دولت انتقالی و رفراندوم شود. بختیار با این اقدام هم به دنبال حفظ قدرت پیشین خود بود و هم سعی داشت، کارنامه گذشته خود را پاک کند. اما این برنامه نیز با شکست مواجه شد و بختیار هیچ‌گاه فرصت رفتن به پاریس را پیدا نکرد.

پس از بررسی تمامی امکانها و قطع نظر از اینکه هیچ راهی برای نیامدن امام به ایران وجود ندارد، بختیار در 9 بهمن اعلام کرد که تمامی فرودگاههای کشور باز است و هیچ ممانعتی از ورود امام به کشور وجود ندارد. هیئت دولت موقتی که پیش از این از سوی امام خمینی تشکیل شده بود، با تشکیل جلسه شرایط را برای ورود حضرت امام در 12 بهمن فراهم ساخت و در فاصله ده روز پس از آن، حکومت مستبد پهلوی منقرض شد.

26 دی 1357. شاپور بختیار پس از مشایعت محمدرضا پهلوی در فرودگاه مهرآباد تهران

پی نوشت:

1.حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج1، تهران، نشر اطلاعات، 1370، ص606-608.
2. سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه امام، جلد 4، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،1394، صفحه 287.
3. فایل صوتی جلسه شورای امنیت ملی، بهمن 1357، قابل بازیابی در موسسه پژوهشهای سیاسی قابل بازیابی در:
http://www.ir-psri.com/?page=MultimediaList
4. سایروس ونس و زبیگنیو برژینسکی، توطئه در ایران، ترجمه: محمود مشرقی، تهران، کتاب هفته، 1362، ص153-154.
5. سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه امام: جلد 4، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،1394، صفحه 297. https://iichs.ir/vdci.5awct1apwbc2t.html

روشنایی‌بخش راه انقلاب

شورش خلیج فارس‌نشین‌ها علیه سرمایه‌داری

رویکردهای امنیتی و نظامی اسرائیل به ایران

پل شکست شاه در برابر جریان خروشان انقلاب

روباه پیر چگونه گوی سبقت را از سایر قدرت‌های استعماری ربود؟

وزیر روسوفیل رضاشاه

پیوند نفتی شاه و صهیونیست‌ها

مأموریت «به‌سوی مستعمره بزرگ»

از آرژانتین و کانادا تا آفریقای جنوبی

رفراندم در تاریخ معاصر ایران

بستن فرودگاه و مصائب پیش روی نخست‌وزیر