تصویری مات در سایه پسر

میرزا عیسی فراهانی، مشهور به میرزا بزرگ قائم‌مقام، پدر میرزا ابوالقاسم فراهانی (قائم‌مقام فراهانی) است که آوازه و نامداریِ فرزند، مجال شرح احوال و مقامات وی را در آثار تاریخ‌نگاران تنگ ساخته و کمتر سخنی از او در منابع تاریخی به‌میان آمده است؛ بااین‌همه میرزا عیسی فراهانی از شخصیت‌های نام‌آور سیاسی و ادبی روزگار قاجار به‌شمار می‌آید. او گذشته از آنکه پدر میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی بود، در مقام وزیر عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، بر تحولات سیاسی و نظامی ایران در قرن سیزدهم هجری اثرگذار بود. در این مقاله از احوال، اقدامات و انجام کارِ میرزا عیسی فراهانی سخن خواهد رفت.

تولد و خاستگاه خانوادگی
میرزا عیسی بن حسن الحسینی الفراهانی در سال ۱۱۶۷ق (۱۷۵۴م) در روستای هزاوه، از توابع فراهان، نزدیک شهر اراک، به دنیا آمد. خاندان او از سادات حسینی بودند و نسبشان به امام چهارم شیعیان، علی بن الحسین(ع)، می‌رسید. این خاندان از عهد صفویه و زندیه در امور دیوانی و سیاسی مشغول بودند و در زمره اشراف ادب و اندیشه ایران جای داشتند. پدرش، میرزا حسن، و عمویش، میرزا حسین، در دستگاه زندیه مناصب مهمی داشتند و میرزا عیسی زیر نظر عموی خویش تربیت یافت. خاندان فراهانی به دلیل سواد، دانش، و مهارت در دیوان‌داری، از ملاکین و نخبگان منطقه فراهان به‌شمار می‌آمدند. این زمینه خانوادگی، میرزا عیسی را برای ورود به عرصه سیاست و اداره کشور آماده کرد.[1] منابع درباره تحصیلات رسمی میرزا عیسی اطلاعات دقیقی در اختیار نمی‌گذارند، اما از موقعیت خانوادگی و نیز سمت او در دیوان، روشن می‌شود که میرزا عیسی علوم متداول زمان خود، از جمله ادبیات فارسی، فقه، و دانش‌های دیوانی را آموخته بود.[2]

آغاز فعالیت‌های سیاسی
میرزا عیسی فعالیت حرفه‌ای خود را در دوره زندیه آغاز کرد و با تشویق عمویش، میرزا حسین، به خدمت دستگاه دیوانی درآمد. پس از سقوط زندیه و برپایی حکومت قاجار به سعی آقامحمدخان، او منشی دیوان شاه شد. مهارت او در نگارش و اداره امور دیوانی، توجه صاحب‌منصبان قاجاری را به خود جلب کرد. همین شایستگی باعث شد در سال ۱۲۱۳ق، آن‌گاه که عباس‌میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه، در مقام نایب‌السلطنه روانه آذربایجان شد، میرزا عیسی نیز برای وزارت وی و پیشکاری آذربایجان برگزیده شود. این انتصاب آغاز فصلی تازه در زندگی او بود؛ زیرا آذربایجان در آن زمان به دلیل هم‌مرزی با روسیه تزاری و عثمانی، از مناطق استراتژیک ایران به‌شمار می‌آمد.[3]

سهم او در پیشبرد اصلاحات عباس‌میرزا
میرزا عیسی، چون وزیر و مشاور ارشد عباس‌میرزا بود، در اجرای اصلاحات نظامی، اقتصادی و فرهنگی تأثیر بسیاری داشت. عباس‌میرزا، آن‌گاه که در پی شکست ایران از روس در جنگ نخست، به ضعف و کاستی‌های نظامی کشور پی برد، با همراهی میرزا عیسی بر آن شد تا بنای نظامی تازه را بنیاد نهد. این نظام تازه دربردارنده سامان‌دهی ارتشی منظم به شیوه اروپایی، به‌خدمت گرفتن مستشاران نظامی خارجی و تأسیس کارخانه‌های اسلحه‌سازی بود. یکی دیگر از اقدامات مهم میرزا عیسی، حمایت از تأسیس اولین چاپخانه سربی در تبریز بود. این چاپخانه را میرزا زین‌العابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ق بنیاد نهاد و کتاب «فتح‌نامه» نوشته خود میرزا عیسی، در زمره نخستین آثار چاپی ایران بود که در این چاپخانه منتشر شد. این کتاب شرح پیروزی‌های عباس‌میرزا در جنگ‌ها بود و انتشار آن گامی در مسیر گسترش سواد و آگاهی عمومی به‌شمار می‌آمد. افزون بر اینها، میرزا عیسی به آبادانی تبریز و برقراری نظم و امنیت در آذربایجان همت گماشت. جهانگردان اروپایی آن دوره، مانند سرجان کمپبل، نظم و امنیت تبریز را با مناطق دیگر ایران و حتی اروپا مقایسه و از آن تمجید کرده‌اند.[4]

فعالیت‌های فرهنگی و ادبی
میرزا عیسی نه تنها سیاستمداری نام‌آور، بلکه ادیب و شاعری چیره‌دست نیز بود. او با تخلص «قائم‌مقام» شعر می‌سرود و در نثر و نظم فارسی مهارت داشت. سبک نگارش او در مکاتبات دیوانی، که ترکیبی از سادگی و بلاغت بود، الگویی برای نویسندگان بعدی، از جمله پسرش میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، شد. رساله جهادیه،

که در سال ۱۲۳۹ق به چاپ رسید، یکی دیگر از آثار اوست که دربردارنده فتاوای علما درباره جهاد با روسیه بود. این اثر نشان‌دهنده سهم او در بسیج افکار عمومی علیه دشمن خارجی بود.[5]

جنگ‌های ایران و روس
میرزا عیسی در جنگ‌های اول ایران و روس و مذاکرات منتهی به عقد عهدنامه گلستان حضور مؤثری داشت. او در مقام وزیر عباس میرزا، در مذاکرات دیپلماتیک با نمایندگان روس و انگلیس شرکت کرد و کوشید منافع ایران را حفظ کند، اما ضعف نظامی ایران و محروم ماندن از حمایت شایسته فتحعلی‌شاه، به از دست رفتن بخش‌هایی از قفقاز انجامید. در جنگ‌های دوم ایران و روس، میرزا عیسی بار دیگر در کنار عباس‌میرزا حضور یافت و در سامان‌دهی نیروهای نظامی و پشتیبانی لجستیکی سهمی شایسته داشت. شکست ایران در این جنگ و انعقاد عهدنامه ترکمانچای ضربه سنگینی بر پیکر کشور وارد کرد؛ بااین‌همه تلاش‌های میرزا عیسی در حفظ نظم داخلی آذربایجان تحسین‌‎برانگیز بود.[6]

میرزا عیسی قائم‌مقام به دلیل خدماتش در اصلاحات نظامی، توسعه فرهنگی و مدیریت سیاسی از شخصیت‌های کلیدی دوره قاجار به‌شمار می‌آید. او پایه‌گذار سنت دیوانی در خاندان قائم‌مقام بود. این سنت را پسرش میرزا ابوالقاسم و بعدها میرزا تقی‌خان امیرکبیر ادامه دادند. یکی از مهم‌ترین میراث او، تربیت نسلی از دیوان‌سالاران و اصلاحگران بود. پسرش، میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، صدراعظم محمدشاه شد و تأثیر بسیاری در سیاست و ادبیات ایران برجای گذاشت؛ همچنین، ارتباط خانوادگی او با امیرکبیر (فرزند آشپز خانواده‌اش کربلایی قربان) نشان‌دهنده نفوذ و جایگاه اجتماعی خاندان قائم‌مقام است.[7] با وجود خدمات گسترده میرزا عیسی، برخی نویسندگان غربی، مانند کلمنت مارگام و رابرت گرنت واتسون، از او به دلیل سیاست‌هایش در برابر قدرت‌های خارجی انتقاد کرده‌اند. آنها معتقد بودند که او در مذاکرات دیپلماتیک با روس‌ها و انگلیسی‌ها بیش از حد محتاط یا سازشکار بود، اما نویسندگان ایرانی، مانند مهدی بامداد، این انتقادات را ناشی از سوگیری نویسندگان غربی می‌دانند و بر سهم او در حفظ استقلال نسبی ایران تأکید می‌کنند.[8]

وفات و آرامگاه
میرزا عیسی فراهانی، ملقب به میرزا بزرگ قائم‌مقام، نمونه‌ای از دولتمردان فرهیخته دوره قاجار بود که با تلفیق دانش، سیاست، و فرهنگ به پیشرفت ایران کمک کرد. در دورانی که ایران با نابسامانی‌های داخلی و فشارهای خارجی دست‌وپنجه نرم می‌کرد، او با مدیریت خردمندانه و اصلاحات سنجیده، زمینه‌ساز تحولات بعدی شد. فریدون آدمیت درباره او نوشته است: پیشروان اصلی مکتب اصلاح‌طلبی عباس‌میرزای ولیعهد و وزیر فرزانه‌اش میرزا بزرگ قائم‌مقام بودند و پس از میرزا بزرگ، پسرش قائم‌مقام دوم در آن راه گام برداشت. میرزا بزرگ نه تنها مغز متفکر حکومت آذربایجان بود، بلکه مربی ولیعهد بود.[9] در نهایت میرزا که از سال 1226ق انزوا گزیده و تنها پیشکاری شاهزاده را به عهده گرفته و وزارت را به پسرش سپرده بود. بر اثر وبا ناخوش شد و در تاریخ 26 ذی‌القعده 1237ق، چشم از جهان فرو بست. مؤلف «ناسخ‌التواریخ» مرگ وی را 1237ق و نویسنده «منتظم ناصری» 1238ق آورده، ولی چون آن وبا در تاریخ مشهور است و به سال 1237ق رخ داده، تاریخ ذکرشده در ناسخ‌التواریخ درست است.[10]

آرامگاه میرزا عیسی فراهانی در بخش جنوبی مقبره‌الشعرای تبریز، در زیرزمین آرامگاه ثقه‌الاسلام تبریزی، قرار دارد. این مقبره دربردارنده دو بخش است: زیرزمین، محل دفن میرزا عیسی و همسرش، و دهلیزی که یکی از سردارانش، آقاحسین، در آن به خاک سپرده شده است.[11]

پی‌نوشت‌ها:

[1]. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج 1، تهران، زوار، ۱۳۴۷، ص ۳۶۴.

[2]. همان، ص 342.

[3]. فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۲، صص ۴۸-۴۹.

[4]. محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ: تاریخ قاجاریه، ج 1، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷، صص ۲۷۸-۲۷۹.

[5]. عیسی بن حسن قائم‌مقام فراهانی، رساله جهادیه، قم، عطف، 1393، صص ۱۲-۱۵.

[6]. بهرام فلسفی، قائم‌مقام در آینه زمان، تهران، ادیب، ۱۳۸۲، صص ۹۸-۱۰۲.

[7]. حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، تهران، کتابخانه خیام، ۱۳۴۱، صص ۳۱۲-۳۱۴.

[8]. مهدی بامداد، همان، ص ۳۶۶.

[9]. داریوش شهبازی، «میرزا بزرگ فراهانی ـ قائم‌مقام اول»، 13/ 2/ 1404 دسترسی:
https://www.darioushshahbazi.com/articles/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7

[10]. همان‌جا.

[11]. عبدالعلی کارنگ، آثار باستانی آذربایجان: آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، ج 1، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۴، ص ۴۲۹.

https://iichs.ir/vdcb59b5.rhbsapiuur.html

براساس تجربه تاریخی ورود به مذاکره در شرایط جنگی خسارت‌زاست

ایران در طرح خاورمیانه بزرگ انگلیسی‌ها از سه منظر جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد

انقلاب اسلامی تمام امکانات اسرائیل در منطقه را آن هم در مقطعی بسیار حساس از بین برد

ادله جریان‌های مبارز دوره پهلوی در مخالفت با صهیونیسم

مبارزه امام خمینی با صهیونیسم تفاوت آشکاری با علمای ماقبل خود داشت

تصویری مات در سایه پسر