پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ موقعیت ژئوپلیتیک کشورها تأثیر بسیاری در کیفیت قدرت آنها دارد. این تأثیر تا آن اندازه است که برخی از کارشناسان بر این باورند تنها معدودی از کشورها ظرفیت و قابلیت ابرقدرت شدن در جهان را دارند و همه کشورها به صورت بالقوه نمی‌توانند به این هدف دست پیدا کنند. بر این اساس، کشورها تلاش می‌کنند اگر حتی موقعیت مناسبی به لحاظ ژئوپلیتیک ندارند، آن را تغییر دهند؛ برای نمونه می‌توان از حمله عراق به ایران یاد کرد که برخی دلیل آن را تنگنای ژئوپلیتیک عراق در خلیج فارس می‌دانند.

یکی از موارد مهم در این زمینه که این روزها درباره آن بسیار صحبت می‌شود رویکرد دولت جدید آمریکا در قبال کانال پاناماست. دونالد ترامپ، که مدتی است قدرت را دوباره در کاخ سفید به دست گرفته، ادعای کنترل دوباره آمریکا بر این کانال را مطرح کرده است. اهمیت این کانال برای دونالد ترامپ آن‌قدر بود که در مراسم تحلیف ریاست‌جمهوری‌اش به آن اشاره کرد و حتی یک روز برای طرح آن در محافل سیاسی صبر نکرد. بحث تا آنجا بالا گرفته که عده‌ای صحبت از استفاده از زور برای کنترل آمریکا بر این کانال را مطرح می‌کنند. مگر این کانال تا چه اندازه برای آمریکا مهم است که کشوری که داعیه حفظ نظم بین‌المللی را دارد گمانه استفاده از زور و لشکرکشی را مطرح می‌کند؟ در واقع، حاکمیت آمریکا بر این کانال چه منافعی برای این کشور دارد که رئیس‌جمهور جدید آمریکا برای تحقق این هدف تلاش می‌کند؟

تلاش‌های متعدد برای احداث کانال
اولین بار که فکر ایجاد کانال پاناما مطرح شد به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد. در آن مقطع قدرت استعمارگر اسپانیا وارد قاره آمریکا شده بود و قصد داشت نفوذ خود را در این بخش از گیتی گسترش دهد. در واقع، در سال 1534م بود که برای اولین بار کارلوس اول، پادشاه اسپانیا، دستور داد تا اولین طرح ساخت کانال و امکان تحقق آن بررسی شود. بااین‌حال، او نتوانست آنچه را در ذهن داشت عملی کند و طرح ساخت کانال تا سه قرن بعد مسکوت باقی ماند. این بار در سال 1880م بود که فرانسوی‌ها تلاش کردند کانال پاناما را احداث و از آن استفاده کنند. با وجود این، این بار نیز مشکلات مالی و نبود بودجه برای ساخت کانال مانع از این شد که بیست سال تلاش فرانسه به ثمر بنشیند و کانال تکمیل شود.[1]

در نهایت در قرن بیستم بود که این پروژه به ثمر نشست. آمریکا و پاناما در سال 1903م قراردادی به امضا رساندند تا طبق آن کانال کشتی‌رانی پاناما احداث شود. ساخت این آبراه 77 کیلومتری با مشکلات زیادی همراه بود که از مهم‌ترین آنها شیوع بیماری‌هایی مانند مالاریا و تب ‌زرد و رانش‌های شدید زمین بود. این برآورد مطرح است که در زمان اجرای این طرح و تا پایان کار، بیش از 27 هزار کارگر جان خود را از دست دادند. یکی از مشکلات بر سر راه اجرای این طرح این بود که کانال پاناما مانند رودخانه و به وسعت آن نبود که کشتی‌ها به راحتی بتوانند در آن عبور و مرور داشته باشند. از طرف دیگر اگر مهندسان می‌خواستند زمین را آن‌قدر حفر کنند تا رودخانه‌ای بین دو اقیانوس تشکیل شود، حجم حفاری و خاک‌برداری به قدری گسترده بود که با فناوری روز ممکن نبود.[2]

البته این طرح در نیکاراگوئه هم قابلیت اجرا داشت و می‌شد این کار به اسم آنان تمام شود، اما به دلیل آنکه پیش از این، طرح کانال پاناما به دست فرانسوی‌ها اجرا شده و کار ساخت آن تا حدودی پیش رفته بود احداث کانال در پاناما به صرف هزینه کمتری نیاز داشت. پاریس تا پیش از سال 1900م سرمایه حدود هشتصدهزار فرانسوی را در اجرای طرح استفاده کرد و بیش از 23 هزار نفر هم جان خود را از دست دادند بااین‌حال شرکتی که اجرای طرح را در دست داشت ورشکست شد و نتوانست کار را تمام کند. بااین‌همه بسیاری از زیرساخت‌ها گذاشته شده بود و اتمام آن وقت و هزینه کمتری می‌طلبید. فقط یک مشکل کوچک وجود داشت و آن هم این بود که پاناما متعلق به دولت کلمبیا بود. دولت آمریکا

فرض کنید یک شهروند آمریکا قصد داشت در سال 1800م از غرب آمریکا به شرق این کشور مسافرت کند؛ برای مثال، یک نیویورکی خبری در مورد وجود معادن طلا در سواحل غربی این کشور بشنود و قصد عزیمت به آنجا را بکند؛ یا باید عرض کشور آمریکا را که مسافتی بسیار طولانی است با اسب می‌پیمود یا با کشتی طی طریق می‌کرد که باید کیپ هوورن را دور می‌زد و حدود دو ماه طول می‌کشید تا به مقصد برسد. تازه اینها همه در شرایطی بود که کارها خوب پیش می‎‌رفت و مسافر در مسیر با مشکلات دیگری روبه‌رو نمی‌شد

حاضر نبود بدون اینکه کانال تحت حاکمیت این کشور باشد آن را عملیاتی کند. در سال 1903م بود که کلمبیا دچار مشکلات سیاسی داخلی شد و واشنگتن فرصت را مغتنم شمرد. آنها سراغ پانامایی‌ها رفتند و به صورت مستقیم با آنها وارد مذاکره شدند. در نهایت کار به نتیجه رسید و در سال 1914م و بعد از ده سال تلاش کانال پاناما احداث گردید.[3]

به این ترتیب، اقیانوس آرام و اطلس به یکدیگر متصل شدند. در نتیجه اجرای این طرح بود که فاصله دریایی نیویورک با سان‌فرانسیسکو به نصف کاهش پیدا کرد و مردم آمریکا می‌توانستند راحت‌تر مسیر شرق به غرب این کشور و عکس آن را طی کنند.

ضرورت اجرای این طرح
اما اهمیت راهبردی اجرای این طرح چه بود که رهبران سیاسی در آمریکا را متقاعد کرد آن را به هر شکل ممکن عملیاتی سازند؟ فرض کنید یک شهروند آمریکا قصد داشت در سال 1800م از غرب آمریکا به شرق این کشور مسافرت کند؛ برای مثال، یک نیویورکی خبری در مورد وجود معادن طلا در سواحل غربی این کشور بشنود و قصد عزیمت به آنجا را بکند؛ یا باید عرض کشور آمریکا را که مسافتی بسیار طولانی است با اسب می‌پیمود یا با کشتی طی طریق می‌کرد که باید کیپ هوورن را دور می‌زد و حدود دو ماه طول می‌کشید تا به مقصد برسد. تازه اینها همه در شرایطی بود که کارها خوب پیش می‎‌رفت و مسافر در مسیر با مشکلات دیگری روبه‌رو نمی‌شد. مهم‌تر اینکه این دغدغه را رهبران سیاسی در آمریکا نیز داشتند؛ به‌ویژه رئیس‌جمهور تئودور روزولت که بر این باور بود آمریکا باید دسترسی سریع و آسانی به اقیانوس آرام داشته باشد و کانال پاناما این هدف را به خوبی برآورده می‌کرد.[4]

این نکته مهم را باید در نظر گرفت که از این مقطع به بعد جهان شاهد دو جنگ جهانی بود و آمریکا مجبور به مداخله در هر دو جنگ شد. آمریکا از یک طرف نیاز داشت تا به اقیانوس اطلس و کشورهای اروپایی دسترسی داشته باشد و از طرف دیگر اقیانوس آرام و کشورهای جنوب شرق آسیا؛ به‌ویژه در جنگ جهانی دوم که ژاپن به آمریکا حمله کرد و آمریکا دسترسی سریع و آسان به دریا نیاز داشت. علاوه بر این، کانال پاناما راهی بود به سوی افزایش نفوذ واشنگتن بر آمریکای لاتین. در واقع آمریکا از این کانال می‌توانست راهی به سوی آمریکای جنوبی باز کند و نفوذ خود را در قاره آمریکا بسط دهد؛ به خصوص که آمریکا برای رسیدن به قدرت جهانی تلاش کرد هژمونی را ابتدا از نواحی پیرامون خود آغاز کند، اما افزون بر این کانال پاناما اهمیت اقتصادی نیز داشت.

این کانال منبع درآمد سرشار برای کشوری است که از آن عوارض گمرکی دریافت می‌کند؛ چرا که رفت‌وآمد از کانال و جابه‌جایی وسایل و کالاها از همان روز اول بسیار زیاد بود. در سال اولی که کانال افتتاح شد نیم‌میلیون نفر از مسیر این کانال مسافرت کردند و به مکان مد نظر خود رفتند. همچنین 5 درصد از کل تجارت جهانی از طریق این کانال انجام می‌شد و اهمیت سیاسی و اقتصادی آن بسیار زیاد بود.[5]

تحویل کانال به کشور پاناما
در سال 1977م بود که جیمی کارتر تصمیم گرفت کانال پاناما را به کشور پاناما تحویل دهد. به این ترتیب آمریکایی‌ها حاکمیت خود را بر این کانال از دست دادند. پاناما نیز از سال 1999م توانست کنترل کامل بر این کانال را به دست گیرد و آن را اداره کند. پاناما در سال 2007م کانال را توسعه داد و راه را برای افزایش مراودات از طریق آن هموارتر کرد. دو سری دریاچه مصنوعی به موازات خطوط گذشته طراحی و ساخته شد که ظرفیت عبور و مرور کشتی‌ها را بالا می‌برد، اما آنچه امروز سبب نگرانی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، شده دو مسئله اساسی زیر است: مسئله اول نگرانی از افزایش نفوذ چین در اطراف کانال پاناما و حضور روزافزون این کشور در اطراف آن است. این امر با واکنش شدید آمریکا روبه‌رو شده است که خطر چین را بیش از پیش احساس می‌کند و نگران است به‌تدریج ابرقدرتی خود در جهان را از دست بدهد. ترامپ همچنین منتقد عوارض سنگینی است که به‌زعم خودش از کشتی‌های تجاری و دریایی آمریکا گرفته می‌شود.[6]
جمع‌بندی
در مجموع می‌توان گفت که کانال پاناما مانند هر آبراه دیگری در جهان برای کشورهای پیرامون آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. این امر به‌ویژه برای ابرقدرتی چون آمریکا اهمیت دارد که خواهان هژمونی در منطقه آمریکای شمالی و جنوبی و به طور کلی در قاره آمریکاست. ماجرا تنها به ابعاد سیاسی و ژئوپلیتیک ختم نمی‌شود و نمی‌توان درآمد حاصل از عوارض عبور و مرور کشتی‌ها در این کانال را نیز نادیده گرفت.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. رابرت برنارد کانسیداین، کانال پاناما پیوند دو اقیانوس، ترجمه محمود فخرداعی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1384، صص 3-15.

[2]. Building The Panama Canal (1903-1914), Office of the Historian:
https://history.state.gov/milestones/1899-1913/panama-canal

[3]. رابرت برنارد کانسیداین، همان، صص 4-20.

[4]. همان‌جا.

[5]. Donald Barr Chidsey, The Panama Canal: An Informal History of its Concept, Building and Present Status, New York, Crown Publishing Group, 1970, p. 10-25.

[6]. Haley Ott, Aimee Picchi, And Ibrahim Aksoy, “Why Does Trump Wants Greenland and The Panama Chanal”, 24 March, 2025:
https://www.cbsnews.com/news/trump-greenland-panama-canal-why-us-interest/

https://iichs.ir/vdcfjyd0.w6dvmagiiw.html

منفعل‌سازی جبهه مخالف، در زمره توانایی‌های شاخص اوست

ظهور او، فقدان رهبران محبوب در جهان عرب را جبران کرد

او تنها بر دشمن متمرکز است و اسیرِ حاشیه‌ها نمی‌شود

او پیامبرگونه، مردم را شیفته اخلاق خود می‌کند

او حاصل علمیِ دو حوزه «نجف» و «قم» بود

ماجراهای کانالی که دو اقیانوس را به هم متصل کرد

[5]. Donald Barr Chidsey, The Panama Canal: An Informal History of its Concept, Building and Present Status, New York, Crown Publishing Group, 1970, p. 10-25.