یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی، تشکیل مجلس شورای اسلامی بود که نخستین دوره آن در 7 خرداد 1359 افتتاح شد. در انتخابات این مجلس، سه جریان مذهبی، ملی و چپ شرکت کردند و به رقابت با هم پرداختند
مجلس، میراث انقلاب مشروطه و مهم‌ترین شاخصه مردم‌سالاری است. در تمامی نظام‌های جمهوری و دموکراتیک، مهم‌ترین نهاد حکومتی، مجلس (قوه مقننه) است که چون وظیفه قانون‌گذاری را بر عهده دارد از اهمیت خاصی برخوردار است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب، تشکیل مجلس شورای اسلامی بود که نخستین دوره آن در 7 خرداد 1359 افتتاح شد. در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، تمامی گروه‌ها و احزاب با تفکرات مذهبی، ملی، لیبرال و چپ آزادانه شرکت کردند و به بیان مواضع و دیدگاه‌های خود در مجلس پرداختند. این نوشتار به جناح‌های سیاسی مجلس اول شورای ملی می‌پردازد.
آرایش سیاسی احزاب
پس از پیروزی انقلاب و به رسمیت شناختن نظام جمهوری اسلامی توسط رفراندوم مردمی، قانون اساسی کشور توسط مجلس خبرگان قانون اساسی به تصویب رسید. بعد از تصویب قانون اساسی به منظور اجرا و تصویب قوانین، انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس برگزار گردید. با انتخاب بنی‌صدر به رئیس‌جمهوری نوبت به انتخابات مجلس رسید.
قبل از برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، احزاب و گروه‌های سیاسی فعالیت خود را برای رقابت‌های انتخاباتی آغاز نمودند. در جریان انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، سه جریان مذهبی، ملی و چپ در این انتخابات شرکت کردند و به رقابت با هم پرداختند.
در رأس نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی قرار داشت. این حزب در ادامه فعالیت انتخاباتی خود به منظور جلوگیری از پراکندگی نیروهای خط امام و تشکیل اکثریت قوی با سایر جریان‌های همسو ائتلاف بزرگ را به‌وجود آورد و فهرست نامزدهای مشترک خود را اعلام نمود.1 سران نهضت آزادی نیز با ائتلاف با سایر گروه‌های سیاسی همگرا، گروه «همنام» را ایجاد و فهرست مشترکی از نامزدهای خود را در انتخابات اعلام کردند.2 جریان ملی به سردمداری «دفتر هماهنگی رئیس‌جمهور با مردم» که از حمایت رئیس‌جمهور بنی‌صدر برخوردار بود، نیز فعالیت‌هایش را برای تصدی کرسی‌های مجلس شورای ملی آغاز کرد.3 جبهه ملی ایران نیز که از لحاظ ساختار تشکیلاتی سیاسی ضعیف شده بود کاندیداهای خود را معرفی نمود.4
گروه‌های چپ شامل احزاب توده و چریک‌های فدایی خلق، هرکدام کاندیداهای مستقلی را معرفی کردند.5 در کنار احزاب اسلامی و ملی و کمونیستی یک دسته دیگر از احزاب و گروه‌های سیاسی شبه‌سوسیالیستی و غرب‌ستیز چون سازمان مجاهدین خلق، جنبش مسلمانان مبارز به رهبری حبیب‌الله پیمان، جنبش انقلابی مردم مسلمان (جاما) به رهبری کاظم سامی فعالیت‌های انتخاباتی خود را آغاز کردند. در بین این دسته از احزاب و گروه‌ها تنها سازمان مجاهدین خلق به نسبت آنها منابع و امکانات سازمانی بیشتری داشت.6 سازمان مجاهدین خلق با ائتلاف با چند گروه سیاسی دیگر شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه را تشکیل داد و با معرفی فهرستی، در انتخابات شرکت کرد.7
برگزاری انتخابات
انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در دو مرحله در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ و 17 اردیبهشت 1359 برگزار شد. پس از شمارش آرا از مجموع 234 نماینده، 97 نفر در مرحله اول و 137 نفر در مرحله دوم به مجلس راه یافتند.8 پس از اتمام انتخابات مجلس، بیشتر کرسی‌ها در اختیار جریان ائتلاف بزرگ قرار گرفت. در مجموع از میان 234 نفر 64 نفر متعلق به حزب جمهوری اسلامی، 22 نفر از ملی ـ مذهبی‌ها، 33 نفر از دفتر همکاری‌ها و 115 نفر از منفردها بودند.9
این حزب [حزب جمهوری اسلامی] در ادامه فعالیت انتخاباتی خود به منظور جلوگیری از پراکندگی نیروهای خط امام و تشکیل اکثریت قوی با سایر جریان‌های همسو ائتلاف بزرگ را به‌وجود آورد و فهرست نامزدهای مشترک خود را اعلام نمود. سران نهضت آزادی نیز با ائتلاف با سایر گروه‌های سیاسی همگرا، گروه «همنام» را ایجاد و فهرست مشترکی از نامزدهای خود را در انتخابات اعلام کردند. جریان ملی به سردمداری «دفتر هماهنگی رئیس‌جمهور با مردم» که از حمایت رئیس‌جمهور بنی‌صدر برخوردار بود، نیز فعالیت‌هایش را برای تصدی کرسی‌های مجلس شورای ملی آغاز کرد. جبهه ملی ایران نیز که از لحاظ ساختار تشکیلاتی سیاسی ضعیف شده بود کاندیداهای خود را معرفی نمود
پس از رسمیت یافتن مجلس، جناح‌بندی‌های سیاسی داخل مجلس در قالب چهار فراکسیون اصلی با مبانی اندیشه‌ای مذهبی، ملی و التقاطی شکل گرفتند: 1. جناح مذهبی (فراکسیون ائتلاف بزرگ) به رهبری حزب جمهوری اسلامی و همفکران آن که اکثریت نمایندگان در این دوره (85 نفر) را تشکیل می‌دادند؛ 2. نهضت آزادی (فراکسیون همنام) که رهبری جناح اقلیت را برعهده داشتند (20 نفر)؛ 3. جناح طرفدار بنی‌صدر (رئیس‌جمهور) که با عنوان فراکسیون دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور در مجلس حاضر بودند (33 نفر)؛ 4. نمایندگان مستقل (115 نفر) که همگام با جناح‌های داخلی مجلس یا به طور مستقل عمل می‌کردند.10 سابقه فعالیت جریان‌های سیاسی و فکری یادشده که از لحاظ مبانی فکری و اندیشه‌ای دارای نقاط اشتراک و افتراقی بودند به سال‌های پیش از انقلاب باز می‌گردد.
نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران به عنوان جریانی منشعب از جبهه ملی، در 25 اردیبهشت 1340 توسط مهدی بازرگان، یدالله سحابی، آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، و چند تن از همفکرانشان تأسیس شد.11 مهدی بازرگان بر چهار عنصر مسلمانی، ایرانی بودن، اعتقاد به قانون اساسی، و مصدقی بودن به عنوان ارکان چهارگانه نهضت آزادی تأکید می‌کرد.12 در مرامنامه نهضت آزادی آنها خواستار فعالیت سیاسی بر مبنای اسلام، قانون اساسی ایران، اعلامیه جهانی حقوق بشر و همچنین رعایت قانون اساسی، دموکراسی، استقلال اقتصادی، اصلاحات دولتی و بوروکراسی بودند. در حوزه روابط خارجی همکاری با کشورهای اسلامی و تلاش برای دستیابی به راه حل‌های غیر خشونت‌آمیز در امور بین‌الملل و عدم تعهد در سیاست خارجی برای آنها اهمیت داشت.13
پس از پیروزی انقلاب، مهندس بازرگان به پیشنهاد شورای انقلاب به نخست‌وزیری رسید. میان دولت موقت و حزب جمهوری اسلامی از لحاظ مبانی اندیشه‌ای، فکری و اجرایی اختلاف نظر وجود داشت. این اختلافات به‌‌تدریج در قضیه رفراندوم نوع نظام، تدوین قانون اساسی، عملکرد نهادهای انقلاب، دادگاه‌های انقلاب، تسخیر سفارت آمریکا و در نتیجه استعفای بازرگان خود را نمایان ساخت.14 پس از برگزاری انتخابات مجلس، مهندس بازرگان و جمعی از اعضای نهضت آزادی وارد مجلس شدند. در مجلس نیز نمایندگان نهضت آزادی با حزب جمهوری در مسائل متعدد به‌ویژه در انتخاب نخست‌وزیر و هیئت دولت، مسئله جنگ، تعیین تکلیف گروگان‌ها و.. نیز اختلاف نظر داشتند.
حزب جمهوری اسلامی
حزب جمهوری اسلامی در 29 بهمن 1357 با هدف «تداوم بخشیدن به انقلاب مردم مسلمان ایران و تلاش جهت استقرار نظام عدل اسلامی در سراسر جهان تحت رهبری ولی فقیه در زمینه‌های معنوی، فرهنگی، سیاسی و نظامی» توسط پنج نفر از شاگردان امام خمینی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، موسوی اردبیلی، هاشمی رفسنجانی و شهید بهشتی و باهنر تأسیس شد.15
در اساسنامه حزب در معرفی آن چنین آمده است: «حزب تشکیلاتی است عقیدتی سیاسی و معتقد به ولایت فقیه و ملتزم به قانون اساسی جمهوری اسلامی که برای هدایت و سازمان‌دهی نیروهای مسلمان باایمان در جهت نیل به اهداف والای اسلامی تشکیل شده است». اهداف، خط مشی و مواضع حزب جمهوری اسلامی در اساسنامه حزب مطرح شده است. افزایش آگاهی اسلامی مردم و سرعت بخشیدن به خودسازی انقلابی آنها، پاکسازی کشور از آثار استبداد و استعمار، برقراری آزادی‌های سیاسی، تحول در نظام اداری و تبدیل آن به نظامی که در آن ایمان، صداقت و لیاقت معیار تصدی هر شغل باشد، تقویت هر چه بیشتر نهادهای انقلاب اسلامی، پایان دادن به سلطه اقتصادی بیگانگان، ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت، تحول در نظام آموزشی، از بین بردن همه ریشه‌ها و نهادهای فساد و فحشا، تنظیم سیاست خارجی بر اساس دو اصل تبری و تولی، رعایت استقلال کامل کشور در تمام وجوه، توسعه و تحکیم روابط برادرانه با همه مسلمانان جهان، داشتن روابط با ملل مبارز و تحت سلطه، کمک به محرومان و مستضعفان جهان اصول و مواردی بودند که حزب با اعلام آنها و برای رسیدن به اهداف خود به دنبال تحقق آنها بود.16 پس از پیروزی انقلاب، حزب جمهوری اسلامی مهم‌ترین مخالف اندیشه‌ها و سیاست‌های دولت موقت بازرگان و بنی‌صدر و جناح‌های طرفدار آنها در مجلس بود.
جناح طرفدار بنی‌صدر
پس از انتخاب بنی‌صدر به ریاست‌جمهوری، دفتری با عنوان «دفتر همکاری‌های مردم با ریاست‌جمهوری» تأسیس شد. احمد سلامتیان، سعید سنجابی و احمد غضنفرپور از افراد مؤثر این دفتر بودند.17 این دفتر در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی با انتشار فهرستی از نامزدهای طرفدار بنی‌صدر حمایت نمود.18 گروهی از این نامزدها توانستند به مجلس راه یابند و از برنامه‌های رئیس‌جمهور حمایت کنند.
جمع‌بندی
جناح‌های فوق که در قالب چند فراکسیون شکل گرفته بودند، از همان آغاز، در قالب دو جریان عمده اکثریت و اقلیت در ارتباط با رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر، مسئله گروگانگیری و جنگ با هم اختلاف نظر داشته و در مجلس به رقابت با یکدیگر می‌پرداختند. جریان اکثریت، که حول حزب جمهوری اسلامی و رهبران آن گرد آمده بودند، مخالف سیاست‌های بنی‌صدر رئیس‌جمهور قلمداد می‌شدند؛ در مقابل، اعضای نهضت آزادی و نمایندگان همسو با بنی‌صدر، که فراکسیون اقلیت را تشکیل می‌دادند، به مناسبت‌ها و شرایط مختلف از رئیس‌جمهور حمایت می‌کردند و به مقابله با اکثریت مجلس که در اختیار حزب جمهوری اسلامی بود، می‌پرداختند.19
نمایی از مراسم افتتاحیه اولین دوره از مجلس شورای اسلامی در ساختمان پیشین مجلس
پی نوشت:
1. جمهوریاسلامی، 58/12/22، صص 1-2.
2. اطلاعات، 1358/12/22، ص 16.
3. انقلاباسلامی، 1358/12/22، ص 2.
4. اطلاعات، 1358/12/22، ص 3.
5. همان‌جا.
6. حسین بشیریه، دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران، نگاه معاصر، 1394، ص 31.
7. کیهان، 1358/12/19، ص 15.
8. آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس شورای اسلامی، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1361، ص 21.
9. یحیی فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، چاپ و نشر عروج، 1387، ص 352.
10. غلامرضا خواجه‌سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 278.
11. یادنامه بیستمین سالگرد نهضت آزادی ایران، بی‌جا، بی‌نا، 1362، ص 17.
12. مهدی بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، ج 1، تهران، رسا، 1375، صص 379-380.
13. سعید برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، 1373، ص 153.
14. عبدالعلی بازرگان، مسائل و مشکلات اولین سال انقلاب، تهران، نهضت آزادی ایران، 1361، ص 33؛ مهدی بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران، نهضت آزادی ایران، 1363، ص 94.
15. خیرالله اسماعیلی، حزب جمهوری اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386، ص 52.
16. کیهان، 1357/12/2، صص 1-2.
17. مرتضی صفار هرندی، رازهای دهه شصت، تهران، کیهان، 1390، ص 163.
18. انقلاب اسلامی، 1358/12/22، ص 1.
19. عبدالله جاسبی، تشکل فراگیر، مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی، ج 3، تهران، دفتر پژوهش و تدوین تاریخ انقلاب اسلامی، 1388، ص 244. https://iichs.ir/vdca.wnak49nw65k14.html
