[1]. احسان نراقی به روایت اسناد ساواک، ص 218.

[2]. آیت‌الله شیخ شهاب‌الدین اشراقی به روایت اسناد ساواک، ص 248.

[3]. ارتشبد بهرام آریانا به روایت اسناد ساواک، ص 11.

[4]. اطلاعات، 17 تیر 1347، ص 20.

[5]. همان‌جا.

[6]. همان‌جا.

[7]. همان، ص 17.

[8]. همان‌جا.

[9]. همان‌جا.

[10]. همان‌جا.

[11]. همان، صص 1 و 17.

[12]. همان، ص 2؛ چنان‌که در روزشمار 16 و 17 تیر 1347 ذکر آن رفت محمدرضا پهلوی در سخنان خود، هدف از تأسیس سازمان بازرسی شاهنشاهی را اهداف نظارتی می‌دانست، اما در واقعیت هدف از تأسیس سازمان، مسائل دیگری بود و گذشت زمان نشان داد که اهداف شاه به رغم برخی از ادعاهای دروغین، عوامل دیگری اعم از عوامل سیاسی بوده است. مهم‌ترین اقدام و کارکرد سازمان را می‌توان شناسایی مخالفان حکومت دانست. در واقع یکی از کارکردهای مهم سازمان بازرسی شاهنشاهی که هیچ‌گاه بنا بر مصالح سیاسی به آن اشاره نشد، شناسایی مخالفان حکومت از جناح‌های مختلف بود. بر این اساس سازمان بازرسی وظیفه داشت تا با کار کنترل و نظارت دقیق بر ارکان مختلف حکومت، به‌ویژه نیروهای نظامی، از بروز نارضایتی و نیز شکل‌گیری توطئه کودتا جلوگیری کند. این سازمان وسیله‌ای خصوصی در دست محمدرضا پهلوی بود تا تمامی سازمان‌های دولتی را مرتب یا نوبه‌ای به واسطه مأموران و بازرسان آموزش‌دیده، مورد بازدید و بازرسی قرار دهد.
رک: سقوط: مجموعه مقالات نخستین همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1384، صص 745- 746.
 
آیا سازمان بازرسی سازمان موفقی بود؟
پاسخ به طور قاطع و صریح این است که سازمان به هیچ‌وجه نتوانست ادعاهای مطرح‌شده توسط شاه و حکومت را محقق کند و در حل مشکلات پایان‌ناپذیر، که دامنگیر دوایر دولتی و حکومتی بود، گام جدی بردارد؛ همچنان که تشکیل سازمان مشابه دیگری (کمیسیون شاهنشاهی) در اواخر دوره نخست‌وزیری هویدا به ریاست نصرت‌الله معینیان و مدیریت فردوست برای بررسی، ریشه‌یابی و حل مشکلات عدیده دوایر دولتی و حکومتی جز رسواتر ساختن هرچه بیشتر مجموعه حاکمیت ثمر دیگری برای حکومت نداشت.
رک: مظفر شاهدی، ساواک - سازمان اطلاعات و امنیت کشور (1357 – 1335)، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 98.
 
چرا سازمان نتوانست اهداف خود را محقق کند؟
دلایل ناکامی سازمان بازرسی شاهنشاهی متعدد است. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:
 
1. تأسیس سازمان به دلیل اجبار بیرونی: 
یکی از دلایل مهم شکست سازمان بازرسی شاهنشاهی در تحقق اهداف ترسیمی، فشار بیرونی برای تأسیس آن بود. منظور از فشار بیرونی این است که محمدرضا پهلوی تحت تأثیر آمریکا و اجبار این کشور به تأسیس سازمان و اصلاحات اداری دست زد. در واقع به دنبال انتقادات آمریکا از ایران مبنی بر وجود فساد گسترده، شاه مجبور شد این سازمان را تأسیس کند. البته شایان ذکر است که آمریکا نیز اهداف خاص خود را در این زمینه داشت و به‌خوبی آگاه بود که نارضایتی مردمی می‌تواند منافع این کشور را با خطر مواجه سازد؛ بنابراین دلایل تأسیس سازمان برگرفته از تمایلات واقعی محمدرضا پهلوی برای اصلاحات نبود.
 
2. سیاسی بودن سازمان بازرسی شاهنشاهی:
موضوع دیگری که در شکست سازمان تأثیر بسیار داشت نفوذ ملاحظات سیاسی در بدنه سازمان بود. بر این اساس، سازمان بازرسی چشم و گوش اختصاصی شاه در قبال عملکرد دستگاه‌های حکومتی به‌شمار می‌آمد (رک: سقوط، همان، صص 745-746.) و موظف بود مخالفان او را شناسایی کند؛ چنان‌که بر اساس اسناد و منابع، این دستگاه‌ها ارتباط تنگاتنگی با دستگاه‌های اطلاعاتی ـ امنیتی و نظامی آمریکا، انگلیس و رژیم غاصب اسرائیل داشتند تا بدین گونه حتی مخالفان خارج از کشور رژیم را شناسایی و مجازات کنند. این وجه از سرکوب، عمده‌ترین راه سرکوب مخالفان بود؛ به‌طوری که در این سال‌ها نه تنها گروه‌های مبارز شناخته‌شده، بلکه بسیاری از سیاستمداران معروف و خانواده‌های مرفه و روشنفکران تحت تعقیب قرار داشتند.
رک: جمعی از نویسندگان، بانک جامع مقالات انقلاب اسلامی ایران، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1390، ص 960.
 
3. ماهیت انتقادناپذیر حکومت:
انتقادناپذیر بودن محمدرضا پهلوی از عوامل دیگری بود که مانع از موفقیت سازمان شد؛ چنان‌که گفته شده است گزارش‌های سازمان بازرسی شاهنشاهی مستقیم به دست شاه می‌رسید، اما ازآنجاکه وی میلی به شنیدن گزارش‌‎های منفی و انتقادی نداشت، بعد از مدتی گزارش‌ها را سانسور و کانالیزه‌شده در اختیارش قرار می‌دادند. البته این کار فقط بر گزارش‌های سازمان بازرسی اعمال نمی‌شد، بلکه تمامی سازمان‌ها و مراکز اطلاعاتی از ارسال گزارش‌های منفی احتراز می‌کردند؛ در نتیجه کارایی چنین سازمان‌هایی تا حد پرونده‌سازی برای یکدیگر نزول کرد.
رک: سقوط، همان، صص 745- 746.
 
4. درگیر شدن سازمان در فسادهای مالی و سیاسی:
فاسد شدن سازمان بازرسی شاهنشاهی از عوامل دیگری است که در شکست این سازمان و ناکامی آن بسیار تأثیرگذار بود. در واقع سازمانی که قرار بود ابزاری برای مقابله با فساد باشد، خود به سازمانی فاسد تبدیل شد. در یک نمونه می‌توان به یکی از گزارش‌های ساواک اشاره کرد. در این گزارش، که به واپسین دوره دبیرکلی خسروانی بر حزب ایران نوین مربوط است، به‌شدت نسبت به گسترش فساد مالی بی‌سابقه در میان رهبران حزب و وزرای کابینه حزبی ابراز نگرانی شده است و آنان به قشون مهاجمی تشبیه شده‌اند که در کشور بیگانه‌ای وارد شده و به چپاول دامنه‌دار اموال و ثروت عمومی مشغول‌اند.
رک: مظفر شاهدی، سه حزب: مردم، ملیون، ایران نوین (1353-1336)، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 577.
در این گزارش از سازمان بازرسی شاهنشاهی نیز به عنوان سازمانی یاد شده است که کاملا با سوءاستفاده‌چیان در رأس دولت و حزب ایران نوین هم‌کاسه شده است.
 
اعضا و رؤسای سازمان بازرسی شاهنشاهی چه کسانی بودند؟
اولین رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی سپهبد مرتضی یزدان‌پناه بود. یزدان‌پناه تقریبا ریاستی طولانی‌مدت بر سازمان داشت. او در اوایل دهه 1350 جای خود را به حسین فردوست داد. درباره اعضای سازمان نیز باید گفت بیشتر اعضا از نظامی‌ها بودند؛ چنان‌که گفته می‌شد که حدود دویست تن از افراد و درجه‌داران در سازمان بازرسی شاهنشاهی عضویت داشتند.
رک: مظفر شاهدی، ساواک ـ سازمان اطلاعات و امنیت کشور (1357 – 1335)، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 98.
کوتاه سخن اینکه محمدرضا پهلوی برای جلب رضایت مردم، تلاش‌هایی برای از بین بردن فساد در ابعاد مختلف آن به‌ویژه فساد مالی و اقتصادی انجام داد، اما بسیاری از برنامه‌های طراحی‌شده او شکست فاحشی خوردند. جدا از آنکه برنامه‌ها یا سازمان‌های تأسیس‌شده در این زمینه اشکالاتی داشتند واقعیت آن است که از بین بردن فساد در حکومت‌های دیکتاتوری به دلایل گوناگون دشوار و حتی ناممکن است. از جمله دلایل چنین ادعایی این است که دولت‌های دیکتاتوری اغلب قدرت را در میان تعداد انگشت‌شماری از افراد یا گروه‌های خاص متمرکز می‌کنند و محیطی را به‌وجود می‌آورند که در آن مسئولیت‌پذیری و شفافیت وجود ندارد. همین موضوع باعث می‌شود فساد بدون کنترل رشد کند. علاوه بر این، با متمرکز شدن قدرت، اغلب قوه قضاییه یا نهادهای قضایی مستقلی وجود ندارند که بتوانند رهبران را در قبال ارتکاب اعمال فسادآمیز محکوم کنند؛ همچنین اگر نهاد قضایی مستقل نیز وجود داشته باشد، صاحبان قدرت می‌توانند برای محافظت از خود سیستم قانونی را دستکاری کنند. با توجه به دلایل بالا، می‌توان گفت فساد در حکومت‌های دیکتاتوری می‌تواند عمیقا در داخل سیستم نفوذ کند و با رشوه، اختلاس و سایر اشکال فساد عادی شود. این امر ریشه‌یابی فساد را سخت‌تر می‌کند؛ زیرا فساد به بخشی پذیرفتنی از حکومت تبدیل می‌شود. تمام این دلایل بر ناکارآمدی سازمان بازرسی شاهنشاهی نیز دلالت می‌کند.