کاغذ بنابه تعریف عبارت است از بافت نازکی از هر ماده الیافدار که الیاف آن پس از تفکیک شدن به روش مکانیکی و تعلیق در آب و درهم شدن الیاف به ورق تبدیل شود. سلولزی که در ساخت کاغذ به کار میرود معمولاً...
چرایی و چگونگی کنترل آسیبهای بیولوژیکی بر روی اسناد آرشیوی
Why and How the Biological Damages Affect
The Archival Records میرمنتهائی(کارشناس بیولوژی)
1ـ ساختمان کاغذ
کاغذ بنابه تعریف عبارت است از بافت نازکی از هر ماده الیافدار که الیاف آن پس از تفکیک شدن به روش مکانیکی و تعلیق در آب و درهم شدن الیاف به ورق تبدیل شود. سلولزی که در ساخت کاغذ به کار میرود معمولاً از سلولزهای موجود در پارچههای کهنه شده پنبهای، کتانی، کنفی و غیره گرفته میشود ضمناً از سلولز موجود سرشاخه برخی گیاهان و درختان گوناگون نیز برای تهیه کاغذ استفاده میشود. نوع و جنس کاغذ بستگی به ماده اولیه آن یعنی الیاف سلولز دارد به ویژه طرز تهیه و روش آمیختن الیاف مختلف در میزان مقاومت کاغذ تأثیر مستقیم دارد.
مستحکمترین و بادوامترین کاغذها، کاغذهایی است که دستساز بوده و از لتههای کتان و نخ که با ژلاتین آهار زده میشوند، تهیه میگردد در حالی که سستترین و کمدوام ترین نوع، کاغذی است که از خمیر چوب و آهار و زاج و ماشینی ساخته میشود. کاغذهای روزنامه که دوام زیاد ندارند حاوی مقدار زیادی الیاف چوب و مقدار بسیار کمی خمیر سولفیته هستند.
2. ماهیت کاغذ و عوامل حائز اهمیت در رابطه متقابل کاغذ و میکروارگانیسمها
کاغذ مادهای رطوبتگیر است (و رطوبت باعث سستی کاغذ میشود) و شرایط لازم برای رشد میکروارگانیزمهایی را که باعث فساد آهار کاغذ و لکه لکه شدن آن میشوند فراهم میکند. سلولز و آهار ژلاتین همگی مواد غذایی مناسب و خوبی برای قارچها هستند.
به تازگی معلوم گردیده که کاغذها را میتوان برحسب مقاومتشان در برابر قارچها طبقهبندی کرد. کاغذهای آهارزده چون رطوبت کمتری جذب میکنند مقاومتشان در برابر قارچ بیشتر است. کاغذهای با PH 5/5 الی 6 در برابر کپک مقاوم هستند. کاغذهای صیقل داده شده با ماشین به خاطر نرمی، تمیزی و جذب رطوبت کمتر در مقابل کپک مقاومند و برعکس ِ کاغذهای ضخیمتر به آسانی هاگها را جذب میکنند. کاغذهایی که آهار ژلاتین یا نشاسته دارند برای رشد کپک مناسبند. کاغذهایی که از سلولز تقریباً خالص تهیه شدهاند کمتر از انواع دیگر کاغذ دچار زنگ زدگی میشوند. لکههای زنگ زدگی نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی بین ناخالصیهای آهن و هیدروکسید و اکسید آهن موجود در کاغذ و اسیدهای آلی آزاد شده به وسیله قارچها است. سلولز در مقابل رطوبت و اسیدی بودن محیط از طریق هیدرولیز از هم میپاشد. اسیدها به شیوه کاتالیتیک روی سلولز اثر میگذارند که باعث سست شدن کاغذ میگردد. درجه رطوبت نسبی و حرارت محیط نقشی برتر در چرخه حیاتی قارچها و باکتریهای موجود در کتابها یا اتمسفر ایفا میکنند. رطوبت زیاد کاغذ را ضعیف میکند و به رشد و گسترش میکروارگانیسم که از سلولز، چسب کاغذ یا جلد کتاب و ... تغذیه میکند دامن میزند.
باکتریها مواد متشکله کاغذ یعنی سلولز، همی سلولز، آمیدون و دیگر مواد آلی نظیر کولاژن را تجزیه میکنند که به تیره باکتریهای « دیگرخوار» تعلق دارند. توان آنها در استفاده از سلولز به حسب انواع مختلف فرق میکند، برخی از سلولز منحصراً به حیث کربن استفاده میکنند. اینها سلولوتیکهای اجباری هستند و برخی دیگر به چندین نوع گلوسید نیاز دارند و اینان سلولوتیکهای اختیاریاند.
آلوده شدن کاغذ به قارچ احتمالاً در هنگام ساختن خمیر آن روی میدهد که در این صورت عفونت ابتدایی گفته میشود. قارچها از مواد اولیه حاصل میشوند : گیاهان، چوب یا عوامل چسبنده افزودنی به هنگام تهیه کاغذ. قارچها ممکن است ماهها در حالت نهفته باقی بمانند و هنگامی که شرایط از لحاظ دما و میزان رطوبت مناسب شد شروع به رشد و تکثیر کنند. وقتی میکروارگانیسمها بعد از زمان ساخت مواد اولیه کتابت به آن حمله میبرند اصطلاحاً از آن با عنوان « عفونت ثانوی» یاد میکنند. علل عفونت پرشمارند. اما منبع همیشگی شیوع قارچها، به سبب تماس با مواد آلوده به قارچی مثل گرد و غبار است که اسپورها را با خود حمل میکنند. آنزیمهایی که میکروارگانیسمها آزاد میکنند به سلولز، پروتئین و یا تاننها حملهور میشوند. سلولازها کاغذ را ضعیف و آن را نرم و کم دوام میکنند. اما در این مرحله میتوان کاغذ را بدون آنکه پاره شود به دست گرفت. پروتئازها به الیاف کولاژن حمله میکنند آنها را درهم میشکنند. تانازها مرکبها را بیرنگ می سازند. قارچ پنی سیلیوم به ویژه به مرکبهای گالیک صدمه میزند.
3ـ آفات نمایان
تشخیص نوع حشرات آسیبرسان با مشاهده صدمات واردشده به اسناد و کتابها امکانپذیر است. به طور مثال در صورت وجود خوردگی سطحی با پیرامون نامنظم و بدون حفر دالان در کاغذ میتوان به وجود سیلورفیش پی برد. وجود علائم در چرم مبین آلودگی به حشره «درمست» و بروز صدمات مزبور در کاغذ و چرم کتاب نشاندهنده آلودگی محیط به سوسک میباشد.
همچنین در صورتی که خوردگیها به شکل دالانهای مدور با مسیر نامنظم بود، ناشی از حشره وریلت و اگر به صورت دالانهای بیضی شکل و به موازات هم باشد، معرف وجود حشره لیکت است.
در صورت مشاهده علائم ذیل میتوان به وجود حشرات مضر در کتابخانه یا مخازن پی برد: یافتن حشره اعم از مرده یا زنده، یافتن موضوع و آثار فعالیت حشرات مشاهده کپههای ریزی از پودر چوب یا دانههای شن مانند بر روی صفحات کتاب یا اسناد، مشاهده خسارت وارد شده بر کتابها یا اسناد، همانند وجود سوراخها یا دالانهای پیچ در پیچ.
4ـ حشرات، قارچ، میکروارگانیسمها
باکتریها: ارگانیسمهای تک سلولی که با چشم غیرمسلح دیده نمیشوند.
ضایع شدن کاغذ اکثراً نتیجه عمل باکتریهای هوازی است.
در میان دسته اخیر باکتریهای مزوفیل (30- ° 40 مناسب رشد) و ترموفیل (50- °c 65 مناسب رشد) قرار دارند.
اکثر باکتریهایی که معمولاً بر کاغذ مشاهده میشوند به دو شاخه از چهار شاخه موجود در دنیای باکتریها تعلق دارند. اینها اوباکتریها یا باکتریهای واقعی هستند که ارتباطی با میکروارگانیسمهای حیوانی یا نباتی و میکروباکتریها ندارند و باکتریهایی که با قارچها نسبت دارند در دسته اخیر تنها انواع سلولوتیک در طبقه اکتی نومیستها و میکسو باکتریها شناخته شدهاند.
قارچها : ارگانیسمهایی هستند از گیاهان پست که 200 گونه سلولوتیک آنها در اسناد آرشیوی یافت شده اند که فراوانترین نوع آنها آسپرژیلوسها، پنی سیلیومها، کلادوسپورمها و فوزاریومها هستند. قارچهای کاغذخوار نظیر پنی سیلیوم، فوزاریوم، آسپرژیلوس، کانتومیوم یا تریکودرما را به وفور روی کتب یا اسناد بایگانی مشاهده میکنیم. این قارچها ممکن است باعث تحریک دستگاه تنفس شوند.
حشرات : تیرانوزها، دیکتی پوتیرها، پسوکوتیرها، ایزوپترها، کوله ئوستپرها و دیپترها هستند. علائمی که نشاندهنده وجود حشرات است :
1. خود حشره اعم از زنده یا مرده در دورههای تکاملی مختلفی (تخم، شفیره و پوستهای انداخته شده)
2. مدفوع
3. حشرات چوبخوار که کپههای ریزی از پودر چوب و وسایل چوبی از خود به جا میگذارند.
تیره تیزانورها : ماهی نقرهای در مرحله شفیرهای و به هنگام بلوغ بیشترین خسارت را وارد میکنند.
تیره دیکتی یوپترها : مثل بلاتها و سوسکها در مرحله شفیرهای و بلوغ حداکثر آسیب را میرساند.
تیره پسوکوپترها : شپش کتاب
تیره کوله اوپترها : (تغذیه منشا گیاهی) آنوبی ئیدها
لیکتیدها
لارو و حشره بیشترین آسیب را میرساند. مثل وریلت، درمستیاها، پتی نیداها.
تیره ایزوپترها : موریانه (موریانههای کارگر)
تیره دیپترها : مگسها
جوندگان : موشهای صحرایی یا خانگی
کرم کتاب : به لارو صد و شصت نوع سوسک اطلاق میشود که در سراسر جهان پراکندهاند. این لاروها و سوسکهای بالغ معمولاً به نظر نمیآیند. مگر اینکه نهانگاهشان ویران گردد.
بید : قهوهای رنگ است پارچه و پوست گوساله را که به عنوان روکش جلد کتاب به کار رفته میخورند (طی تحقیقاتی مشخص شده که پوست بز در مقابل بید مصونیت دارد)
آسیبها : حفظ و حراست از گوهر گرانبهای موجود در کتابخانهها و مخازن و سپردن آن به دست آیندگان از جمله وظایف خطیر یک کتابدار یا آرشیویست میباشد. بنابر این آرشیویست یا کتابدار میباید پیرامون مسائل حفظ و نگهداری به دانش عمیقی دست یابد تا راهگشای بسیاری از مسائل موجود در این مراکز باشد. به منظور دستیابی به این منظور نخست به آسیبهای مربوطه میپردازیم:
حشرات : که به گروه بندپایان تعلق دارند نه تنها کتابهای چاپی را به صورت تفاله درآورده و با رنگین نمودن صفحات کتابها سبب از بین رفتن اسناد با ارزش میشوند بلکه بر روی اشخاص مرتبط با اسناد آلوده نیز تأثیر منفی به جا میگذارند. در جایی که مردم با سوسکها، حشرات و موریانهها در تماس میباشند امکان گزیدگی، تماس با فضولات و ادرار، آلودگی غذا و ایجاد آلرژی و حساسیت وجود دارد.
سرایت حشرات به کلکسیونهای نفیس میتواند از طرق مختلف از جمله انتقال کتابهای آلوده به تخم و شفیره حشرات به این کلکسیونها صورت گیرد به همین سبب باید در هنگام ورود کتابهای جدید آنها را مورد بررسی قرار داد. حشرات دارای دهانهایی جوندهاند آنها کاغذ را سوراخ میکنند یا در کتابها دالانهای پیچ در پیج حفر میکنند.
سوسکهای powder pest یکی از گروههایی هستند که از نظر اقتصادی و تاریخی مخربند و تنها گروهی که میتوانند در تخریب آثار چوبی از آنها پیشی گیرند، موریانهها هستند. آنها میتوانند خود را با هر نوع آب و هوایی تطبیق داده و تحت شرایط مناسب از رطوبت نسبی و حرارت مناسب گسترش یابند. از این نوع سوسکها میتوان به دو خانواده lyctidae و Bostrychidae اشاره نمود. این سوسکها به چوبهای رنگ شده یا جلا داده شده حمله نمیکنند.
لیکتیداها: بیشتر از وریلتها خسارت وارد میسازند. دالانهای آنها در کاغذ سیری نامنظم دارند.
درمستیداها : مادهها آسیب رسان هستند دالانهایی بسیار نامنظم در ضخامت مواد حفر میکنند.
پتی نیداها : شیارهای بلند روی جلدهای چرمی ایجاد میکنند.
ایروپترها : موریانهها هم از نظر نوع تغذیه و هم مدفوع آسیب رسان هستند و دالانهایی ایجاد میکنند که آسیب رسان است.
دپترها : مگسهای بالغ با مدفوع عفونتزای خود لکههایی روی کاغذ و سطوح دیگر بر جای مینهند.
وریلت : سوراخهای ریز ایجاد میکند. شفیره کرمی شکل آنها دالانهایی کاملاً مدور در داخل کتابها حفر میکند که معمولاً از حاشیه به مرکز کتاب حفر میشوند. و ترشحات غدد بزاقی شفیره که حالت چسبناک دارد باعث چسبندگی اوراق کتابها به هم میشوند.
شپش کتاب : خوردگیهای کوچکی ایجاد میکند .
بیش از صدگونه قارچ که به مواد کاغذی حملهور میشوند تاکنون شناخته شدهاند. قارچها استعداد عجیبی در جذب مواد سلولزی دارند، لکهدار کردن کاغذ، چرک کردن و کثیف کردن و سست کردن بافت کاغذ از نتایج رشد و فعالیت قارچها بر روی کاغذ میباشد. در ضمن قارچها موادی ایجاد میکنند که سمی یا سرطانزا هستند، میکوتوکسینها mycotoxins سموم قارچی آثار ناخوشایند بر کبد، کلیه، ریه و دستگاه مرکزی اعصاب میگذارند.
باکتریها نیز باعث به وجود آمدن لکههای زرد رنگ جدا از هم میشوند که برحسب نوع باکتری به صورت مناطق قهوهای رنگ، سرخ، سیاه یا کبود درمیآیند و باعث تجزیه هیدرولیزی ، سلولیزی و پروتئولازی و ژلاتینازی میشوند.
....
