کشور ما به لحاظ داشتن « مکتوب»های فراوان، اسناد بایگانی و آثار گرافیکی دارای میراث چشمگیری می‌باشد. متأسفانه آلودگی روزافزون محیط، شرایط نامناسب نگهداری، کاربرد مواد اولیه با کیفیت پایین (کاغذهای اسیدی و شکننده) و...
زهره مرادخانی
کشور ما به لحاظ داشتن « مکتوب»های فراوان، اسناد بایگانی و آثار گرافیکی دارای میراث چشمگیری می‌باشد. متأسفانه آلودگی روزافزون محیط، شرایط نامناسب نگهداری، کاربرد مواد اولیه با کیفیت پایین (کاغذهای اسیدی و شکننده) و... باعث از بین رفتن شمار زیادی از این آثار شده و اگر به این امر توجه کافی نشود خطر جدی میراث مکتوب ما را تهدید می‌کند.
به منظور آشنایی بیشتر به بررسی برخی از جنبه‌های تخریبی کاغذ می‌پردازیم. عوامل شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی می‌توانند باعث از بین رفتن یک کاغذ شوند. آنچه کهنگی طبیعی کاغذ نامیده شده، اصولاً نتیجه تأثیرات آهسته و تدریجی عوامل مخرب فیزیکی و شیمیایی است.
حالت اسیدی یا قلیایی کاغذ دارای اهمیت بسزایی می‌باشد. کاغذهای اسیدی عمر کوتاهتری دارند زیرا اسید به الیاف کاغذ که از « ملکولهای بسپار» سلولز درست شده، حمله می‌کنند و موجب قطع بعضی از اتصالات این « زنجیر بسپار» می‌شود. حالت اسیدی همچنین باعث خنثی‌سازی مواد افزودنی خشک کننده که در چاپ لیتوگرافی به کار می‌رود، می‌شود. زوال کاغذ توسط اسید از پیدایش سایه‌های زرد رنگ بر روی کاغذ نمایان می‌شود.
(شکل 1) سایه‌های زرد رنگ اسیدی کاملاً مشخص می‌باشد
در نقاط اسیدی کاغذ ترد و شکننده شده و با کوچکترین تماس تغییر شکل داده و خرد می‌شود. (اشکال 5-2)
(شکل 2) (شکل 3)
(شکل 4) (شکل 5)
در اشکال 4 و 5 آثار تخریب فیزیکی و شیمیایی به خصوص اسیدی شدن روی صفحات یک روزنامه قدیمی مشاهده می‌شود.
منابع اصلی اسید موجود در کاغذ عبارتند از دی اکسید گوگرد موجود در هوای آلوده، لیگنین(C41H32O6) آهارهای راتیانه و زاج KAL(SO4)2.12H2O (که در سیستم‌های کاغذسازی برای کنترلPH و به عنوان یک منبع آلومین برای رسوب دادن آهار و رزین به عنوان یک عامل نگهدارنده مصرف می‌شود)، باقی مانده مواد شیمیایی سفیدکننده، مرکب مازو و آهن و انتقال اسید از مواد دیگر.
به منظور جدا کردن راتیانه از خمیر کاغذ از زاج استفاده می‌کنند. فعل و انفعالات اسیدی زاج و اکسیداسیون راتیانه سبب تیرگی رنگ و شکنندگی بسیاری از کاغذهای ماشینی می‌شود از این رو می‌توان زاج را یکی از عوامل پیدا شدن مواد اسیدی بر کاغذ برشمرد.
در کارخانه‌ها کاغذ را به جهت اطمینان از نبودنِ مواد سفیدکننده ته‌نشین شونده کنترل کیفی می‌کنند در صورتی که مواد ناخالص کاملاً از خمیر کاغذ گرفته شود و از کاغذ به صورت صحیح استفاده شود پس از گذشت زمان، بسیار تمیز و سالم باقی می‌ماند.
از راههای مقابله با مشکل اسیدی شدن، تولید کاغذهای قلیایی می‌باشد، یعنی کاغذهایی باPH=7 یا بالاتر. امروزه تولید این کاغذها رو به فزونی گذاشته زیرا از جهت اقتصادی مقرون به صرفه است و به لحاظ کیفیت و تأثیر آلودگی محیط زیست مناسب تر می‌باشد. رنگدانه‌ها به ویژه کربنات کلسیم از لحاظ اقتصادی از الیاف سلولزها ارزانتر هستند و کاربرد بیشتر کربنات کلسیم یعنی تولید بیشتر کاغذ با دوام.
در ایالات متحده در سال 1985 استانداردی برای تهیه کاغذ تدوین و تصویب شده است که تعیین‌کننده معیارهایی برای دوام کاغذ بدون پوشش است. کاغذهایی که با این استاندارد تهیه شوند چند صد سال تحت شرایط معمولی دوام خواهند داشت. در این استاندارد همچنین توصیه شده است که با آوردن جمله یا علامتی ویژه در پشت صفحه عنوان کتاب و در محل مربوط به اطلاعات حق مؤلف، به دوام یا غیراسیدی بودن کاغذ اشاره شود.
مطبوعات بخش عمده‌ای از فرهنگ مکتوب یک ملت را تشکیل می‌دهند و ضمن اینکه آیینه زمان خویشند، تأثیر بسزایی نیز در ایجاد و جهت دهی به تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زاد و بومشان دارند. جوامع مختلف برای بقا و مصون ماندن در برابر امواج پر تلاطم برخورد فرهنگها، لازم است ضمن پذیرش و همسویی با این دگرگونیها، میراث فرهنگی خویش را حفظ و ابقا نمایند.
براساس تحقیقات انجام شده نخستین مطبوعات فارسی زبان در هندوستان منتشر شده است. انتشار اولین روزنامه در ایران را به میرزا صالح شیرازی در زمان حکومت پرآشوب محمدشاه نسبت می‌دهند، این روزنامه در حدود 22 تا آخر ماه رمضان سال 1252هـ . ق انتشار یافت.
به دلیل استفاده از کاغذ نامرغوب و ارزان قیمت در مطبوعات، بسیاری از این نوع اسناد در آرشیوها در وضعیت بسیار وخیمی قرار دارند و فراهم کردن شرایط مطلوب و مساعد به منظور سهولت در امر جابه جایی و نگهداری آنها مستلزم انجام مرمتهای جزئی و غیره می‌باشد. علاوه بر چنین مراقبتهایی، مطبوعاتی که ممکن است در اثر قرار گرفتن در معرض شرایط جوی نامساعد خسارت دیده باشند و یا با آفات و حشرات صدمه دیده باشند نیز به توجه و مراقبت گسترده نیاز دارند.
برای روشن شدن بهتر مطلب کارهای مختلف روی یک نمونه روزنامه قدیمی از ورود به واحد مرمت تا انجام را مورد بررسی قرار می‌دهیم: این روزنامه با نام حبل‌المتین به شماره 1311 به تاریخ 2 اردیبهشت 1309هـ . ش به مدیریت جلال‌الدین حسینی کاشانی منتشر شده است. حبل‌المتیننخستین روزنامه‌ای است که بعد از اعلام مشروطیت توقیف شد و نوع آن سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، خبری بود. به طور کلی در سه دوره انتشار آن سی و دو بار توقیف شد.
این روزنامه (اشکال 4 و 5) در حالت اولیه دارای تخریب فیزیکی و شیمیایی بالایی بود. و از لحاظ ظاهری تخریب بیولوژیکی در آن مشاهده نشد ولی برای حصول اطمینان بیشتر نمونه‌برداری بیولوژیکی از آن انجام شد. منشأ قارچ یا باکتری، می‌تواند به جهت عفونت ابتدایی به دلیل آلوده شدن کاغذ به قارچ در هنگام ساختن خمیر آن روی دهد و یا عفونت ثانوی که بعد از زمان ساخت مواد اولیه کاغذ، میکروارگانیسم‌ها به آن حمله می‌کنند، باشد. در بیشتر مواقع می‌توان قارچ یا باکتری را به صورت لکه‌های صورتی، سیاه و یا زرد رنگ روی کاغذ مشاهده نمود.
...
