تئوری «موازنه عدمی» یا «موازنه منفی» در سیاست‌ورزی، جامعه‌گرایی و اخلاق، گفتمانی است که به شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس منتسب گشته است. این ایده اما، از منظرهای گوناگون روایت و تفسیر می‌شود. در گفت‌وشنود پی‌آمده، امیر حقیقت، مدرس‌پژوه، به بیان تلقی خویش از موازنه عدمی پرداخته است

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ 
شما تئوری «موازنه عدمیِ» شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس را به‌عنوان بزرگ‌ترین دستاورد فکری مسلمانان در هفتصد سال اخیر توصیف می‌کنید. در آغاز مناسب است قدری درباره محتوای آن توضیح دهید.
به نام خدا. «موازنه عدمی»، شاکله اصلی شخصیت فکری و سیاسیِ مرحوم آیت‌الله مدرس را تشکیل می‌دهد. این اندیشه، دو ویژگیِ اساسی دارد: نخست، گستره‌ای که به همه عرصه‌های زندگی کشیده می‌شود، از سیاست و قدرت تا اخلاق و زیست فردی؛ دوم، استحکام مبانی، که از ژرفای باور دینی و عقیدتیِ مدرس برمی‌خیزد. او این تئوری را از قرآن و سیره برداشت کرد، اما نظریه را در قالبی عرفی و سیاسی ریخت تا از مرزِ وعظِ مذهبی بگذرد و به فلسفه عملی تبدیل شود. برای همین «موازنه عدمی»، نه فقط آیینی برای دیانت، بلکه روشی برای فهم مناسبات قدرت قلمداد می‌شود. وی جهان را بر پایه رابطه انسان‌ها می‌دید؛ انسانی که باید آزاد بماند، نه موضوع سلطه.
به تعبیر دیگر، مدرس رابطه را بنای هستی اجتماعی می‌دانست. در نگاه او، هر رابطه یا «وجودی» است یا «عدمی». وجودی یعنی سلطه یکی بر دیگری و عدمی، یعنی وجودِ توازن و حفظ استقلال طرفین. نظریه بر «اثر متقابل» استوار است؛ به این معنا که هیچ کنش انسانی بدون پاسخ نیست، اما در موازنه عدمی این پاسخ در چهارچوبِ احترام متقابل معنا می‌شود. مدرس می‌خواست نشان دهد که می‌توان در رابطه بود، بی‌آنکه وابسته شد؛ در درونِ تعامل بود، اما نه در درونِ سلطه. همین تفکیکِ ظریف، مدرس را از اندیشمندان سیاسیِ زمانه خویش متمایز می‌کند.
 
نقطه پیدایش این اندیشه، در چه مقطعی از زندگی آیت‌الله مدرس بود؟ و چطور به مرور بارور شد؟
حادثه‌ای در نجف، آغازگاه این فکر بود. روزی مرحوم مدرس در بحبوحه قحطی آب، دید که انگلیسی‌ها در معبد آناهیتا به حفاری مشغول‌اند! از بیرون، این کار ممکن بود «طلبِ خدمت» یا «علم» بنماید، اما در باطن، تابعیتِ سلطهِ قدرتی بیرونی بود. همین تجربه، ذهن او را متوجه لایه‌های پنهانِ تسلط کرد. اینکه گاه، سلطه در صورتِ خیر ظاهر می‌شود. از آن پس به تاریخِ روابط دولت‌ها و ملت‌ها پرداخت و دریافت که سیاست، باید بر اصلِ «عدم سلطه» استوار شود. این خرده‌حادثه، نقطه عطفی شد: او از تجربه‌ای روزمره، پلی به نظریه‌ای عمومی زد و آن را مبنای فعالیت های سیاسی ـ اجتماعیِ خویش قرار داد.
 
اصول و مبانی کلان این نظریه را چگونه خلاصه می‌کنید؟
می‌توان در پنج اصلِ بنیادین، آنها را صورت‌بندی کرد:
۱. «اصالت انسان بما هو انسان»، فارغ از نژاد، مذهب یا طبقه. هر انسان، حاملِ کرامت و اراده است.
۲. «آزادیِ اختیار»، که پایه رشد و فضیلت است. اجبار، اصلِ رشد را می‌شکند.
۳. «عقل سلیم»، معیارِ تشخیص و داوری در همه امور است. عقل در تعارض با ایمان نیست، بلکه ابزارِ فهم عدالت و راهگشاست.
۴. «عدم سلطه»، یعنی نپذیرفتن برتریِ زور یا مقام بر حقیقت. این اصل نه فقط در برابر استعمار، بلکه در برابر استبداد داخلی نیز مطرح است.
۵. «رابطه بر اساس رشد». همان‌گونه که در رفتار امام علی(ع) با خوارج یا ماجرای حُرّ در روز عاشورا دیده می‌شود، حتی حفظ آزادی در خطا نیز، ضرورت دارد. چه رشدِ بی‌اختیار، بی‌معناست.
مدرس این پنج اصل را به مثابه راهی برای حفظ شأن انسان در سیاست، منسجم و عملی می‌دید.
 

پرونده شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس