ساعت 11:30 دیشب چند افسر مسلح و قریب پنجاه شصت نفر سرباز گارد شاهنشاهی، شصت تیر به دست مثل راهزنانی که در کتاب‌های افسانه قرون وسطایی خوانده‌اید به خانه من ریختند و بدون اینکه حتی اجازه دهند من کفش پا کنم در برابر شیون طفل یازده‌ماهه و مادرش مرا به سعدآباد ــ کاخ سلطنتی ــ توقیفگاه گارد شاهنشاهی بردند
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ «ساعت 11:30 دیشب چند افسر مسلح و قریب پنجاه شصت نفر سرباز گارد شاهنشاهی، شصت تیر به دست مثل راهزنانی که در کتاب‌های افسانه قرون وسطایی خوانده‌اید به خانه من ریختند و بدون اینکه حتی اجازه دهند من کفش پا کنم در برابر شیون طفل یازده‌ماهه و مادرش مرا به سعدآباد ــ کاخ سلطنتی ــ توقیفگاه گارد شاهنشاهی بردند و در هر اتاق خانه‌ام نیز تا ساعت 4 صبح دوازده سرباز بیتوته فرمودند. در این مقاله نمی‌خواهم ماجرای این جنایت ــ این کودتای ننگین ــ این دستبرد و تجاوز "شاهنشاهی" را به حقوق ملت شرح دهم، بلکه میل دارم حقایقی را که تا امروز قسمت مهم آن از مردم مخفی مانده است ذکر کنم... دربار در تمام طول ده سال اخیر قبله‌گاه هر چه دزد، هر چه بی‌ناموس و هر چه واخورده اجتماع بوده قرار داشته و از همه بدتر تنها تکیه‌گاه خارجیان و نکته اتکای سفارت انگلیس این دربار گند و کثیف و لعنتی بوده است...».[1]
این سطور، بخشی از سرمقاله روزنامه «باختر امروز» است که سه روز قبل از کودتای 28 مرداد 1332ش منتشر شده است، اما چنین ادبیات رادیکال و منتقدانه‌ای، که بی‌پروا حکومت محمدرضاشاه را می‌کوبد و با القابی افراطی از شاه و دربار یاد می‌کند، متعلق به کدام حزب/ جریان سیاسی است؟ ژست مطبوعاتی ویژه باختر امروز در فرهنگ پاتریمونیال سال‌های دهه 1330ش انعکاس چه نوع نگاهی به نظام سیاسی موجود است؟ در این جستار کوتاه، تلاش می‌شود که به این پرسش‌ها پاسخ داده شود.
روند تاریخی تأسیس روزنامه باختر امروز
بعد از شهریور 1320ش، سیدحسین فاطمی، روزنامه باختر، که متعلق به برادرش بود را منتشر کرد. روزنامه باختر با تلاش فاطمی به جایگاه خوبی در میان مطبوعات کشور دست یافت، امّا بعد از رفتن فاطمی به خارج از کشور در سال 1322ش، این نشریه نیز پس از چندی رو به تعطیلی نهاد. حسین فاطمی در سال 1327ش، پس از اخذ دکترای حقوق سیاسی از دانشگاه پاریس و دیپلم روزنامه‌نگاری از مؤسسه «هوت اتورانترناسیونال» به کشور بازگشت.[2] فاطمی با کوله‌باری از تجربه روزنامه‌نگاری در روزنامه «ستاره» و «باختر» و برخورداری از تحصیلات آکادمیک، برای روزنامه درخواست مجوز کرد، اما چون سابقه نوشتن مقالات تند و مخالفت‌آمیز را داشت، این مسئله مورد توجه مقامات دولتی قرار گرفت. از سوی دیگر، حضور دکتر فاطمی با حادثه 15 بهمن 1327ش و سوءقصد به محمدرضا پهلوی مصادف شد، امکان صدور امتیاز روزنامه فراهم نمی‌شد تا اینکه امتیاز یک روزنامه به نام باختر امروز صادر شد که ترکیبی از روزنامه باختر و «مرد امروز» بود و در 8 مردادماه 1328ش بر روی دکه رفت.[3]
حسین فاطمی
از زمانی که جبهه ملی ایران به رهبری محمد مصدق تشکیل شد، روزنامه باختر امروز منعکس‌کننده دیدگاه‌ها و مواضع آن بود. حسین فاطمی از همراهان اصلی محمد مصدق در جبهه ملی ایران، مؤسس، سردبیر و ناشر آن بود. هیئت تحریریه آن را کسانی چون محمد محیط طباطبائی و جلالی نائینی، رحمت مصطفوی، سپهر ذبیح، ناصر امینی و اسماعیل پوروالی، که بعضی از آنها از روزنامه‌نگاران بنامی بودند، تشکیل می‌دادند؛ نصرالله شیفته و سعید فاطمی نیز با هیئت تحریریه همکاری داشتند.
چرا باختر امروز ترسناک بود؟
حسین فاطمی روزنامه باختر امروز را میدانی می‌دید که در آن شرایط نا به‌سامان و بحران‌زده کشور را برای مردم به تصویر بکشد. باختر امروز از 9 تیر سال 1328ش به صورت پیش‌شماره (10 شماره) و از عصر روز 8 مرداد سال 1328ش نخستین شماره آن با دو سر مقاله با عنوان «یا مرگ یا آزادی» و « از آن بالا من ناظر احتضار مجلس بودم که آخرین جلسه را جیب‌برها چگونه برگزار کردند» منتشر شد.[4] از مشخصات بارز این روزنامه سرمقاله‌های تند حسین فاطمی بود که لبه تیز حملات آن متوجه شرکت نفت ایران و انگلیس و دولت‌های وقت و فساد اداری و نابه‌سامانی اجتماعی و سیاسی بود؛ ازهمین‌رو نیز از بدو تأسیس تا شروع زمامداری دکتر محمد مصدق چندبار توقیف شد.
12 مرداد سال 1328ش باختر امروز با چاپ مقاله «این دزدها باز هم سواری می‌خواهند» و در پی انتقادات شدید فاطمی به دولت محمد ساعد مراغه‌ای و تلاش برای جلوگیری از تصویب قرارداد نفتی «سر نویل گس و عباس‌قلی گلشاییان» در چهارمین شماره خود توقیف می‌شود، اما مجددا از روز 22 مرداد همان سال شروع به انتشار کرد. این روزنامه در سال اول انتشار خود چند بار دیگر در 25 مرداد تا 11 شهریور، 20 شهریور، 27 مهر تا 24 آبان و 2 تا 7 بهمن سال 1328ش به محاق توقیف رفت و در این ایام، تک‌شماره «سرگذشت مبارزه» به صاحب‌امتیازی سیدحسن مصطفوی نائینی و «باختر» با مدیریت نصرالله سیف‌پور فاطمی جای خالی باختر امروز را پر کردند.[5]
با تشکیل جبهه ملی در آبان 1328ش، و متعاقب آن آغاز جریان مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت، باختر امروز، بهعنوان سخنگوی غیر رسمی جبهه ملی، مبارزه افکار عمومی را برای ملی شدن شرکت نفت ایران و انگلیس حمایت و رهبری می‌کرد. سرمقاله‌های مهیج روزنامه را که تفسیر نکته‌آموز رویدادهای روز و روشنگر دیدگاه‌ها و مواضع جبهه ملی بود، خود فاطمی می‌نوشت؛ به‌طوری که دستگاه سیاسی آن زمان را مرعوب ساخته بود و از همین‌رو، باختر امروز در این دوره نیز از گزند توقیف در امان نماند.[6]
با تشکیل دولت دکتر مصدق در 12 اردیبهشت 1330ش، دکتر فاطمی نیز معاونت سیاسی و پارلمانی نخست‌وزیر را پذیرفت، اما همچنان به کار مطبوعاتی خود در باختر امروز ادامه داد و مبارزه علیه سیاست انگلستان را در این روزنامه شدت بخشید.[7] در تمامی مقالاتی که در این وهله تاریخی در باختر امروز به چاپ می‌رسید، نگارندگان با لحنی تند و انتقادی و اتخاذ رویکردی سازش‌ناپذیر، ضمن تلاش برای نمایاندنِ نفرت مردم ایران از سیاست‌‌های استعماری انگلیس و مخالفان ملی شدن صنعت نفت ایران، از مردم می‌خواستند که از دولت مصدق حمایت همه‌جانبه‌ای به عمل آورند. در این دوره، باختر امروز در میان مطبوعات جایگاه ویژه و مخاطبان بسیاری پیدا کرد، تا جایی‌که روزانه در سی‌هزار نسخه به چاپ می‌رسید (این تعداد تا آن زمان در ایران بی‌سابقه بود) و به‌مراتب افزوده شد، و دیدگاه‌هایش چه در ایران و چه در خارج بهعنوان بازتاب افکار باطنی زمامداران حکومت تعبیر می‌شد.
فضای حاکم بر باختر امروز در این دوره را می‌توان در توصیف دقیق مقاله «نگاهی به گذشته» به قلم سید‌محمد جلالی نائینی (1331ش) یافت؛ بنابر آنچه جلالی نائینی در سرمقاله خود به آن اشاره کرده است، هدف از انتشار باختر امروز عبارت بود از ترغیب مردم به دفاع از آزادی و استقلال مملکت و همچنین تشویق مردم به مبارزه جهت متزلزل کردن پایه‌های حکومت فاسد.[8]
از مهروموم کاخ‌ها تا اعلام جمهوری
دکتر فاطمی در مهرماه 1331ش مسئولیت وزارت امور خارجه را پذیرفت و در شرایط دشوار دولت در کنار دکتر مصدق ایستاد. او معتقد به شدت عمل و قاطعیت در مقابل شاه بود. در رویدادهای خونین 25 تا 29 مرداد 1332 اوج مخالفت با شاه و سلطنت پهلوی به اوج خود رسید. او در بامداد روز 25 مرداد ــ شکست مرحله اول کودتا و خروج شاه از کشور به مقصد عراق ــ از سوی دولت، کاخ‌های سلطنتی را مهروموم کرد و در سرمقاله‌های تند و صریحی موضع خویش را نسبت به شاه و دربار با صراحت اعلام و طرح الغای سلطنت را پیشنهاد کرد.[9]
اگرچه، فاطمی پیش از آن در سرمقاله‌های روزنامه باختر امروز از دموکراسی و آزادی می‌نوشت، در مورد نظام بدیل «سلطنت مشروطه» چیزی ننوشته بود. اما او در فاصله بین دو کودتای 25 تا 28 مرداد 1332ش، با یک سخنرانی در میدان بهارستان و سه سرمقاله در روزنامه باختر امروز با عناوین «این دربار شاهنشاهی روی دربار ملک فاروق را سفید کرد» در روز یکشنبه 25 مرداد، «خائنی که می‌خواست وطن را به خاک و خون بکشد، فرار کرد» در روز دوشنبه 26 مرداد، و «شرکت سابق و روزنامه‌های محافظه‌کار لندن دیروز عزادار بودند» در روز سه‌شنبه 27 مرداد، به محمدرضا پهلوی حمله و او را «فراری بغداد» توصیف کرد و خواستار لغو نظام سلطنتی و اعلام جمهوری شد.
نظری به مندرجات روزنامه باختر امروز در سه روز ۲۵، ۲۶ و ۲۷ مرداد ثابت می‌نماید که فاطمی و باختر امروز چه نقش عمده‌ای در تلاش برای به هم زدن اساس سلطنت پهلوی داشته‌‌اند؛ برای مثال، انتشار تصاویر به زیر کشیدن مجسمه‌های رضاخان و محمدرضا در شماره ۲۶ مرداد روزنامه باختر امروز، حاکی از آن بود که فاطمی تا چه اندازه با الغای سلطنت موافق بوده است. فاطمی در این شماره با درج تعابیری چون «در میدان بهارستان مجسمه دیو مهیب قلدری به زمین افتاد»، از ساقط شدن نمادین سلطنت اظهار شادمانی کرد.[10]
پس از شکست مرحله اول کودتا در 25 مرداد 1332، اعضای حزب توده و بخش‌هایی از مردم، مجسمه‌های شاه و پدرش را در میادین به زیر کشیدند
فرجام سخن
سیر حوادث در دوره کوتاه بین دو کودتا ــ 25 تا 28 مرداد ــ به‌گونه‌ای سریع و در جهتی معکوس با خواسته‌های فاطمی و روایت‌های باختر امروز پیش رفت که فاطمی نه‌تنها هیچ‌گاه فرصت طراحی یک سیستم حکومتی جایگزین را پیدا نکرد، بلکه سه روز بعد با طرح مشترک آمریکا و انگلیس دولت مصدق ساقط شد، محمدرضا پهلوی پیروزمندانه به ایران بازگشت، تحریریه و چاپخانه روزنامه باختر امروز به آتش کشیده و غارت شد و تا پایان آن سال حسین فاطمی به دلیل آنچه در باختر امروز به نگارش درآورده بود، بازداشت، محاکمه و تیرباران شد.
حسین فاطمی پس از دستگیری در کنار تیمور بختیار
شماره آرشیو: 1470-4ع
پی‌نوشت‌ها:
[1]. حسین فاطمی، «این دربار شاهنشاهی روی ملک فاروق را سفید کرد»،
روزنامه باختر امروز، س 4، ش 1174 (25 مرداد 1332)، ص 1.
[2]. نصراله شیفته،
زندگی‌نامه و مبارزات سیاسی دکتر حسین فاطمی، تهران، آفتاب، 1364، ص 297.
[3]. هادی خانیکی،
ساخت کلی نشریات و عوامل مؤثر بر رشد مطبوعات نهضت ملی با تأکید بر روزنامه باختر امروز، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1373، ص 37.
[4]. محمدعلی سفری،
از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق، تهران، نامک، 1371، ص 278.
[5]. رزا ناظم،
سیدحسین فاطمی و تحولات سیاسی ایران، تهران، آگاه، 1387، ص 78.
[6]. نصراله شیفته، همان، ص 6.
[8]. سید‌محمد جلالی نائینی، «نگاهی به گذشته»،
روزنامه باختر امروز، س 3، ش 923 (22 مهر ۱۳۳1)، ص 2.
[9]. حسین فاطمی، «این دربار شاهنشاهی روی ملک فاروق را سفید کرد»، همان.
[10]. حسین فاطمی، «خائنی که می‌خواست وطن را به خاک و خون بکشد فرار کرد»،
روزنامه باختر امروز، س 4، ش 1175 (26مرداد 1332)، ص 1.
