در جنبش‌های مسلحانه دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، دو سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق، بازیگر اصلی به‌شمار می‌آمدند. این دو سازمان با آنکه در هدف نهایی سرنگونی سلطنت هم‌نظر بودند، در بنیان‌های فکری، پایگاه اجتماعی و نحوه سازمان‌دهی تفاوت‌های بنیادینی با هم داشتند که براساس نظریه «برج و میدان» نیل فرگوسن، ریشه آن به مدل ساخت قدرت در آنها بازمی‌گشت

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ جنبش‌های مسلحانه دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ در یکی از مهم‌ترین فصل‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران رخ دادند. در این عرصه، دو سازمان، یعنی سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق، بازیگر اصلی به‌شمار می‌آمدند. این دو سازمان با آنکه در هدف نهایی سرنگونی سلطنت هم‌نظر بودند، در بنیان‌های فکری، پایگاه اجتماعی و نحوه سازمان‌دهی تفاوت‌های بنیادینی با هم داشتند.
 
این نوشتار با استفاده از نظریه «برج و میدان» نیل فرگوسن به مقایسه تطبیقی این دو سازمان می‌پردازد. هدف، تحلیل این مسئله است که چرا سازمان مجاهدین خلق، تا پیش از تغییر ایدئولوژی در سال ۱۳۵۴، توانست جایگاه مردمی بیشتری به‌دست آورد، درحالی‌که چریک‌های فدایی خلق چنین امکانی نیافتند. همچنین چرا سازمان مجاهدین بعد از دست کشیدن از اسلام جایگاه خود را در بین مردم نه تنها از دست داد بلکه به‌شدت منفور شد؟
 
برج و میدان فرگوسن
نیل فرگوسن در کتاب «برج و میدان؛ شبکه‌ها و قدرت از فراماسون‌ها تا فیس‌بوک» دو مدل ساخت قدرت را معرفی می‌کند: «برج» که نماینده قدرت‌های رسمی، سلسله‌مراتبی و دولتی است و «میدان» که نماد شبکه‌های افقی و غیررسمی مانند بازار، محافل مذهبی، روشنفکری یا اجتماعی است. براساس نظریه برج و میدان هر گروه و فردی که بتواند به صورت شبکه‌ای روابط خود را با سایر افراد توسعه دهد، موفق‌تر است. او می‌گوید که در تاریخ  سلسله مراتب مستقر در برج‌های بلند (سلسه مراتب حکومت و ساختارها) ادعا می‌کنند که حکومت می‌کنند، اما اغلب قدرت واقعی در شبکه‌ها قرار دارد؛ زیرا شبکه‌ها هستند که تمایل به توسعه ارتباطات دارند. از طریق شبکه‌هاست که ایده‌ها می‌توانند به طرز مسری منتشر شوند.[1]
 
بر اساس این نظریه قدرت پایدار و تحول‌آفرین نه صرفا از طریق کنترل برج‌ها، بلکه با نفوذ در میدان‌ها و شبکه‌های اجتماعی پدید می‌آید. در مورد ایران دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، می‌توان سازمان‌هایی چون بازار سنتی، روحانیت، حلقه‌های دانشجویی و محافل روشنفکری را مصادیق «میدان» دانست.
 
مجاهدین خلق؛ بهره‌مندی از میدان‌های سنتی
سازمان مجاهدین خلق از بدو تأسیس، ترکیبی از آموزه‌های اسلامی و گرایش‌های التقاطی برگرفته از مارکسیسم را ارائه می‌داد. مؤسسان اولیه سازمان عمدتا دانشجویان مذهبی بودند که با تأکید بر خوانش انقلابی از اسلام، توانستند با گروه‌هایی از بازاریان مذهبی، طلاب جوان و حتی برخی روحانیان رابطه برقرار کنند.[2]
 
شبکه سنتی بازار، که همواره رابطه نزدیکی با نهاد روحانیت داشت، به‌واسطه ماهیت مذهبی سازمان مجاهدین، به‌ویژه در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۵۰، از این گروه حمایت مالی و لجستیکی می‌کرد. تأکید مجاهدین بر استفاده از منابع اسلامی در هویت مبارزه، توجه برخی از روحانیان و بازاریانی را که از گذشته آنها را می‌شناختند جلب کرد و همین مسئله سبب شد آنها حمایت‌های خود را از این سازمان شروع کنند. کمک‌های مالی روحانیان تهران به سازمان مجاهدین خلق به‌قدری گسترده بود که این مسئله در اواخر سال 1351 توجه ساواک را به خود جلب کرد؛ به‌گونه‌ای که در بازجویی از روحانیان مرتب دراین‌باره پرسش می‌کرد. در گزارش 8 بهمن 1351 ساواک آمده است: «با توجه به اینکه عناصر گروه چریک‌های به‌اصطلاح مجاهدین خلق برای تأمین مخارج گروهی و هزینه عملیات خرابکارانه مبادرت به سرقت بانک ننموده و وجوه لازم را از طریق عناصر مذهبی به‌دست می‌آورند، از طریق کمیته اقداماتی به‌منظور شناسایی منابع مالی گروه مذکور در جریان است».[3]
 
هادی خسروشاهی هم دراین‌باره گفته است: «در ابتدا اکثریتی از روحانیون و مبارزان مسلمان به هواداری از سازمان پرداختند و کمک‌های فراوانی در همه زمینه‌ها به آنها کردند و روی همین اصل فرزندان و وابستگان نزدیک آقایان هم به سازمان پیوستند و یا مانند ماها نوعی سمپات آن بودند».[4]
 

محمد حنیف‌نژاد (بنیان‌گذار سازمان مجاهدین خلق) در گفت‌وگو با استاد سیدهادی خسروشاهی در حاشیه یک مراسم مذهبی در مسجد جامع نارمک تهران