هسته‌های مطالعاتی مارکسیستی در تاریخ جنبش‌های چپ‌گرایانه ایران تأثیر بسیاری داشته‌اند. این هسته‌ها با هدف بررسی عمیق نظریات مارکسیسم، تحلیل شرایط اجتماعی و سیاسی ایران براساس این نظریه‌ها، و ایجاد بستری برای اقدامات انقلابی تشکیل شدند، اما چرا به جای ایجاد تحول در جامعه در مسیر خود به بن‌بست رسیدند؟

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ هسته‌های مطالعاتی مارکسیستی در تاریخ جنبش‌های چپ‌گرایانه ایران تأثیر بسیاری داشته‌اند. این هسته‌ها با هدف بررسی عمیق نظریات مارکسیسم، تحلیل شرایط اجتماعی و سیاسی ایران براساس این نظریه‌ها، و ایجاد بستری برای اقدامات انقلابی تشکیل شدند. نوشتار حاضر به بررسی چگونگی شکل‌گیری این هسته‌ها، اهداف، فعالیت‌ها و تأثیرات آنها بر نیروهای چپ چریکی ایرانی اختصاص یافته است.
 
آغاز یک مسیر
گروه‌های چریکی چپ‌گرا در ایران، به‌ویژه در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، در واکنش به سرکوب شدید سیاسی و فقدان فضای باز برای فعالیت‌های مدنی و حزبی شکل گرفتند. این گروه‌ها عموما از تجربیات مبارزات جهانی الهام می‌گرفتند و تلاش می‌کردند از مدل‌هایی مانند انقلاب کوبا و جنبش‌های ضد استعماری بهره ببرند. در این میان، مارکسیسم ـ لنینیسم به‌عنوان ایدئولوژی اصلی بسیاری از این گروه‌ها، چهارچوب فکری و عملی مبارزاتشان را شکل داد. تأثیر انقلاب کوبا و شخصیت‌هایی همچون چه‌گوارا به‌وضوح در استراتژی‌های نظامی و چریکی این گروه‌ها، به‌ویژه در تأکید بر جنگ‌های چریکی در مناطق روستایی و شهری نمایان بود.[1] از منظر ایدئولوژیک، گروه‌های چریکی چپ‌گرا بر اساس ترکیبی از نظریه‌های مارکسیستی و شرایط بومی ایران شکل گرفتند. سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران نمونه‌ای بارز از یک جنبش با هسته ایدئولوژیک مارکسیستی بود که مبارزه طبقاتی و سرنگونی رژیم شاهنشاهی را در اولویت قرار می‌داد. در مقابل، برخی گروه‌ها مانند سازمان مجاهدین خلق تلاش کردند مذهب را با سوسیالیسم ترکیب کنند و تفسیری اسلامی از عدالت اجتماعی ارائه دهند. این ترکیب گاه باعث بروز تنش‌های درونی و انشعاباتی میان اعضای گروه‌ها می‌شد، اما هم‌زمان جذابیت ایدئولوژیک آنها را برای بعضی از گروه‌های اجتماعی افزایش می‌داد.[2]
 
محتوای مطالعاتی
فعالیت‌های هسته‌های مطالعاتی به‌طور عمده بر آموزش نظری و تحلیلی متمرکز بود. جلسات آموزشی شامل خواندن متون کلاسیک مارکسیستی، مانند «کاپیتال» مارکس و «دولت و انقلاب» لنین، و تحلیل آنها در چهارچوب شرایط ایران بود. این جلسات همچنین به آموزش مبانی اقتصاد سیاسی، جامعه‌شناسی مارکسیستی و تاریخ جنبش‌های انقلابی جهان نظر داشتند. اعضا از طریق بحث‌های جمعی و کارگاه‌های عملی نظریات یکدیگر را نقد و بررسی و مهارت‌های تحلیلی خود را تقویت می‌کردند.[3]
 
روش‌های آموزشی معمولا مخفیانه و در محیط‌های غیررسمی انجام می‌شد. این محرمانگی به دلیل سرکوب سیاسی شدید رژیم پهلوی بود که فعالیت‌های چپ‌گرایانه را با خطر دستگیری و شکنجه مواجه می‌کرد. یکی از انتقادات مطرح‌شده به هسته‌های مطالعاتی مارکسیستی، دور شدن اعضای آنها از فرهنگ عامه و زندگی روزمره مردم بود. به دلیل تمرکز شدید بر مفاهیم پیچیده نظری، بسیاری از اعضا ارتباط خود را با واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه از دست می‌دادند؛ برای نمونه می‌توان به سازمان پیکار در راه آزادی طبقه کارگر، که به‌طور خلاصه «پیکار» نامیده می‌شود، اشاره کرد.
 
سازمان پیکار در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، از دل سازمان مجاهدین خلق و به‌ویژه از جناح مارکسیست آن شکل گرفت. این سازمان به‌دنبال تغییر ایدئولوژی از اسلام به مارکسیسم ـ لنینیسم و مائوئیسم، به‌طور رسمی در ۱۶ آذر ۱۳۵۷ اعلام موجودیت کرد. پیکار با شعار «پیش به سوی تشکیل هسته‌های مسلح خلق» فعالیت خود را آغاز نمود و بر ضرورت انقلاب مسلحانه و رهایی طبقه کارگر تأکید داشت. در تحلیل سازمان پیکار پیش از انقلاب، تمرکز اصلی بر تئوری‌های مائوئیستی و استالینیستی، رد الگوهای سوسیالیسم شوروی و چین، و مقابله با امپریالیسم جهانی بود. این سازمان هیچ کشوری را الگوی خود نمی‌دانست و به استقلال اقتصادی و اتکا به نیروهای داخلی معتقد بود؛ همچنین، به‌شدت با ملی‌گرایی مخالفت داشت و شعارهایش بر اتحاد طبقه کارگر، مبارزه با امپریالیسم آمریکا و حق تعیین سرنوشت ملت‌ها تأکید می‌کرد.[4]
 
پیکار پیش از انقلاب، از افراطی‌ترین گروه‌های مارکسیست ایران به‌شمار می‌آمد و رویکرد ایدئولوژیک آن به‌ویژه پس از مرگ بهرام آرام و خروج تقی شهرام، شاهد چالش‌های جدی در سازمان‌دهی بود. این سازمان همچنین در صحنه مبارزات چریکی و تشکیل هسته‌های مسلح حضور فعالی داشت، اما اختلافات داخلی و تغییرات رهبری به انسجام و قدرت آن آسیب رساند. این جدایی از فرهنگ عامه باعث شد هسته‌های مطالعاتی نتوانند پیام‌های خود را به‌طور مؤثر به طبقات پایین‌تر جامعه منتقل کنند. زبان پیچیده و نخبگانی آنها اغلب برای کارگران و کشاورزان نامفهوم بود و مانع گسترش ایدئولوژی مارکسیستی در میان این طبقات می‌شد. علاوه بر این، اعضای هسته‌ها به دلیل زندگی مخفیانه و تهدیدهای امنیتی، از تعامل مستقیم با مردم عادی خودداری می‌کردند. این محدودیت‌ها باعث شد هسته‌ها در نهایت نتوانند از ظرفیت انقلابی گسترده‌ای که در جامعه وجود داشت، استفاده کنند؛ بنابراین تأکید بیش از حد بر مسائل نظری و توجه کافی نکردن به شرایط واقعی جامعه، موجب ناکامی‌های استراتژیک شد. این هسته‌ها نتوانستند حمایت گسترده‌ای از طبقات مختلف اجتماعی جلب کنند و به‌ویژه در جلب مشارکت طبقات کارگر و کشاورز موفق نبودند.[5]
 
در نمونه‌ای دیگر، سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران با پایه‌گذاری ایدئولوژی مارکسیسم ـ لنینیسم، به یکی از جریان‌های مهم مبارزات چریکی در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد. این سازمان در هسته‌های مطالعاتی خود، تبیین دقیق و علمی ایدئولوژی طبقه کارگر را در اولویت قرار داده بود و کسانی را می‌پذیرفت که با این ایدئولوژی آشنا و آن را به‌طور کامل پذیرفته باشند. استراتژی اصلی هسته‌های مطالعاتی سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران بر مبنای مشی قهرآمیز برای تحقق «انقلاب دموکراتیک نوین» بود؛ به‌طوری‌که مبارزه مسلحانه به‌ویژه در قالب جنگ چریکی در مناطق جنگلی و کوهستانی، به‌عنوان ابزار اصلی مبارزه انتخاب گردید.[6]
 
سازمان چریک‌های فدائی خلق در تحلیل‌های هسته‌های مطالعاتی خود به دلایلی از رهبری جهانی شوروی فاصله گرفت. سیاست‌های شوروی در ایران در دو دهه گذشته و ارتباط وابسته حزب توده ایران با اتحاد جماهیر شوروی، به‌ویژه پس از دوران استالین، به‌عنوان تجربه‌ای منفی برای سازمان مطرح گردید. در این تحلیل‌ها تأکید شده است که سازمان از آن زمان به‌طور جدی سیاست‌های شوروی را به نقد کشید و در عین حال، تمایلاتی به اندیشه‌های مائوئیستی از چین داشت، اما همچنان تلاش می‌کرد استقلال خود را از قطب‌های جهانی کمونیسم حفظ کند.[7]
 

مرگ استالین چه بر سر جریان چپ آورد؟

چپ علیه چپ	موجی که انقلاب اکتبر روسیه به سواحل ایران آورد
اعتراض‌هایی با بوی باروت	چریک‌هایی که در دامان ساواک رشد کردند