در بررسی شعارها، پس از آنکه موضوعات اصلی شعارها مشخص شد، باید زیرمجموعه‌های هر کدام از آنها نیز مشخص شود، اما در این میان مشکلاتی نیز وجود دارد
یکی از پرکاربردترین ابزارهای تبلیغاتی ملت ایران در مبارزه انقلابی علیه رژیم پهلوی شعارهایی بود که می‌ساختند. ازآنجاکه تریبون‌های رسمی حاکمیت علیه انقلابیون بود، آنان سعی می‌کردند از این ابزار و ابزارهای مشابه دیگر به بهترین نحو ممکن استفاده و خواسته‌ها و آمال خود را بیان کنند. در این میان چینش این شعارها و همچنین محتوای آنها از جمله مواردی است که با بررسی آنها می‌توان تا حدودی نوع تمایلات انقلابیون را مشخص کرد.
مبارزه علیه شاه و همچنین برپایی نظام جمهوری اسلامی شاید مطرح‌ترین و شناخته‌شده‌ترین موضوعاتی است که در تنظیم شعارها به آنها توجه می‌شد، اما در کنار این دو شعار اصلی مجموعه‌ای از شعارهای دیگری نیز وجود داشت که می‌توانست بیانگر تمایلات انقلابیون باشد. البته در این میان نباید خواسته‌های گروه‌های مختلف را نیز از نظر دور داشت. هر گروه با توجه به مرامنامه خود، اولویت‌هایی را قرار داده بود.
در مجموع بنا به بعضی پژوهش‌ها آنچه در بررسی شعارها عامل نخست تحقیق است، موضوع‌بندی مسئله است؛ به این معنی که باید دقیقا مشخص شود موضوعات مطرح در شعارها چیست و در ادامه تعداد و درصد شعارهای زیرمجموعه هر موضوع مشخص شود. البته به این نکته نیز باید توجه شود که در بررسی شعارها، علاوه بر شعارهای شفاهی، ناگزیر باید شعارهای مکتوب مانند دیوارنوشته‌های نیز مورد تدقیق قرار گیرد. در ادامه و پس از آنکه موضوعات اصلی شعارها مشخص شد، باید زیرمجموعه‌های هر کدام از آنها نیز مشخص شود. اما در این میان مشکلاتی نیز وجود دارد که عمده‌ترین آنها گونه‌گونی جایابی هر شعار یا دیوارنوشته است؛ به بیان دیگر چه بسیار شعارهایی که می‌توانند در ذیل چند موضوع قرار گیرند و به همین خاطر نحوه پژوهش محقق را با دشواری‌هایی مواجه می‌سازند؛ به عنوان مثال شعارهایی مانند «ارتش برادر ماست» یا «اهل جهان بدانند، خمینی رهبر ماست» یک مضمون روشن دارند و به همین خاطر در جایابی به صورت مشخص ذیل یک موضوع خاص درک می‌شوند، اما در مقابل شعاری مثل «ارتش برادر نمی‌شه، مردم مسلح شوید» دارای دو مضمون خصومت با مردم و دعوت مردم به مسلح شدن است. حال باید مشخص کرد که این شعار می‌تواند زیرمجموعه کدام موضوع قرار بگیرد.1
به‌هرحال و با توجه به این مقدمه، در یک تحقیق، از مجموع 800 شعار منتخب که از دل مجموعه‌ای گسترده‌تر انتخاب شده‌اند، شعارهای ضد شاه: 400 عنوان و در مجموع 50 درصد (که از میان شعارهای ضد شخص شاه 280 شعار، 35 درصد و شعارهای ضد رژیم سلطنتی، 40 شعار، 5 درصد) شعارهای ضد عوامل دولتی و مجموع دولت‌ها 80 شعار، 10 درصد؛ شعارهای ضد امپریالیستی، 92 شعار، حدود 12 درصد؛ شعارهای مربوط به ارتش، 71 شعار، 9 درصد، تقاضای سلاح، 40 شعار، 6 درصد، دعوت مردم به مبارزه، 20 شعار، 2.5 درصد، استقامت و فداکاری، 27 شعار، 3.5 درصد، روحیه مثبت و انتظار پیروزی، 31 شعار، 4 درصد، ستایش شهادت و یاد شهیدان، 32 شعار، 4 درصد، شعارهای مذهبی 280 شعار، 35 درصد، شعارهای مربوط به امام خمینی، 160 شعار، 20 درصد، شعارهای مربوط به ایران و ملت، 120 شعار، 15 درصد، شعارهای مرتبط با طبقات اجتماعی خصوصا کارگران و دهقانان، 25 شعار، 3 درصد، شعارهای مربوط به گروه‌های سیاسی خاص 86 شعار، 10.5 درصد و شعارهای عامیانه، 280 شعار، 35 درصد بوده است.2
محسنیان راد نیز با بررسی 1077 مورد از دیوارنوشته‌های انقلابیون به نتایج جالبی در این زمینه دست یافته است. این نتایج در جدول 1 ارائه شده است.3
جدول 1. نتایج بررسی 1077 مورد از دیوارنوشته‌ها مضمون شعارها تعداد درصد
شاه و خانواده پهلوی و رژیم شاهنشاهی
255
23.7
امام خمینی
147
13.6
بختیار، بازرگان و دیگران
103
9.6
در تأیید و له اسلام و حکومت اسلامی، شهدا، چریک‌های فدایی، مجاهدین خلق، حزب توده، سایر احزاب، ارتش و فلسطین
272
25.2
علیه ساواک، چماقداران، قانون اساسی، ارتش، کشورها و رژیم‌های دیگر
123
11.4
خطاب به مردم درباره تفرقه و اتحاد، مسلح شدن، کودتای کارگران و اعتصاب بانوان و آزادی و پیروزی
115
10.7
متفرقه
62
5.8
جمع
1077 عدد
100 درصد
بختیاری درباره چرایی ضدیت شعارها با شاه نوشته است: «تمرکز شعارها بر شخص شاه از یک سو بازگوی وجه مشترک همه گروه‌ها و نیرو‌های اجتماعی در مبارزه با اوست. و از سوی دیگر این حقیقت را افشا می‌کند که گروه‌هائی آگاهانه یا ناآگاهانه، به‌منظور محدود کردن مبارزه در همین سطح، کوشش می‌کرده‌اند»
همو در جایی دیگر با تفکیک موضوعات این شعارها درصدبندی آنها را تنظیم کرده است (جدول 2).4
جدول 2. درصدبندی موضوعی دیوارنوشته‌ها موضوع تعداد درصد شاه
علیه شاه و خاندان پهلوی و ...
200
18.6
رفتن شاه
38
3.5
تأیید شاه
17
1.6 امام خمینی
تأیید امام
126
11.7
آمدن امام
21
1.9 بختیار و بازرگان
بختیار
60
5.6
بازرگان
33
3.1 دیگران
علی شریعتی
10
0.9 علیه
ساواک
19
1.8
چماقداران
3
0.3
قانون اساسی
14
1.3
ارتش
25
2.3
آمریکا، شوروی و سایر رژیم‌ها
62
5.8 در تأیید
اسلام و حکومت اسلامی
84
7.8
شهید
32
3.0
چریک‌های فدایی
49
4.5
مجاهدین خلق
36
3.3
حزب توده
11
1.0
سایر احزاب و گروه‌ها
10
0.9
ارتش
42
3.9
فلسطین
8
0.7 خطاب به مردم درباره
تفرقه، اتحاد و منافقین
28
2.6
مسلح شدن
34
3.2
کودتا
8
0.7
کارگران و اعتصاب
23
2.1
بانوان
5
0.5
آزادی و پیروزی
17
1.6
متفرقه
62
5.8
مجموع
1077
100
در یک بررسی کلی از این جداول چند نکته حاصل می‌شود؛ اول اینکه میزان بالای شعارهای مذهبی و شخص امام خمینی نشان می‌دهد که دغدغه مسائل دینی (فرهنگی) بیشتر از مسائل اقتصادی (۲۴ شعار) بوده است و لذا این نظریه تأیید می‌شود که جوامع دارای بیشترین جمعیت در طبقه متوسط دست به انقلاب می‌زنند؛ چه اینکه در جوامعی که طبقه متوسط شهری (چه مدرن و چه سنتی) از قدرت اجتماعی بیشتری برخوردار هستند، دغدغه معیشت و معاش کمتر مورد توجه است؛ چرا که این طبقه نماینده بخش‌هایی از جامعه است که به لحاظ اقتصادی و مالی از سطح میانگین عمومی فراتر است و لذا کمتر دغدغه‌هایی از جنس مسائل اقتصادی دارد؛ به همین خاطر برای این بخش از جامعه بیشتر موضوعات فرهنگی (که عامل دین و مذهب نیز از جمله نمونه‌های آن است) به عنوان دغدغه اصلی شناخته می‌شود.
اگر شعارهای عامیانه را در نظر نگیریم، براندازی شخص شاه و رژیم پهلوی، گرایش به مذهب و اعتراض به وضع فرهنگی آن زمان همراه با ملی‌گرایی از دغدغه‌های اصلی انقلاب اسلامی در سال 1357 بوده است. نکته دیگر این است که بر اساس شعارها، انقلاب اسلامی ماهیتی دو قطبی داشته است: محمدرضاه پهلوی، نماد سلطنت، ظلم و استبداد در برابر امام خمینی نماینده مذهب، راهبر قیام و آزادی‌خواهی. البته در این میان به‌خاطر نبود متغیر زمان نمی‌توان دقیق مشخص کرد هر شعار در چه تاریخی گفته شده است، اما با تحلیل نسبی می‌توان دریافت اتفاقات نزدیک به ۲۲ بهمن بیش از پیش جریان‌ساز شدند.
اما شاید نتوان این تحقیق را بدون در نظر گرفتن پژوهش بختیاری کامل کرد. وی در مجموعه مقالاتی با عنوان بررسی شعارهای دوران قیام، چاپ‌شده در کتاب جمعه (۱۳۵۸)، حدود ۸۰۰ شعار زمان انقلاب را بررسی کرده است. بررسی او با تنظیم 12 موضوع کلی و 51 زیرمجموعه انجام شده است. ضدیت با شاه 400 شعار، مذهبی 296 شعار، عامیانه 280 شعار، شعارهای تاکتیکی 227 شعار، امام خمینی 185 شعار، طبقات اجتماعی 146 شعار، ایران و ملت 120 شعار، ضد امپریالیستی 92 شعار، گروه‌های سیاسی 86 شعار، ضد عوامل دولتی 82 شعار، ارتش 71 شعار و اسلحه با 70 شعار گروه‌های اصلی تحقیق محمد بختیاری را تشکیل می‌دهد. در این میان 50 طبقه زیرمجموعه وی نیز به این ترتیب است:
ضد شخص شاه 280، با محوریت مذهب 280، شخص امام خمینی 160، عامیانه و لمپنی 140، فحش و ناسزا 140، تاکتیکی خاص 80 ، با نام ایران و ملت 80، بختیار 50، محتوایی 42، ضد رژیم سلطنتی 40، درخواست اسلحه 40، با نام خلق و مردم 40، آزادی 39، انتقام و براندازی 37، ضد ارتش 35، ستایش از شهدا و شهادت 32، روحیه مثبت و پیروزی 31، ضد فرح 30، ضد آمریکا 30، ضد کارتر 27، استقامت و فداکاری 27، ضد رضاشاه 26.
در این میان بختیاری درباره چرایی ضدیت شعارها با شاه نوشته است: «تمرکز شعارها بر شخص شاه از یک‌سو بازگوی وجه مشترک همه گروه‌ها و نیرو‌های اجتماعی در مبارزه با اوست و از سوی دیگر این حقیقت را افشا می‌کند که گروه‌هایی آگاهانه یا ناآگاهانه، به‌منظور محدود کردن مبارزه در همین سطح، کوشش می‌کرده‌اند. پیداست که ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی، و محدودیت آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی جامعه نیز خود زمینه مساعدی بوده است برای توفیق نسبی این کوشش‌ها».5 او همچنین با درنظر گرفتن شرایط رهبری امام خمینی به این نکته نیز توجه می‌دهد که بخش عظیمی از شعارهای مذهبی، که ایدئولوژی و استراتژی و تاکتیک‌های رهبری را ارائه می‌کند، مربوط به شخص امام خمینی بوده است؛ در واقع همچنان که شعارهای ضد رژیم اغلب بر فردیت استبداد شاه متمرکز بود، شعارهای رهبری جنبش نیز بر شخصیت امام خمینی متمرکز بوده است. تقابل این دو جبهه، خود را در تقابل فردی نیز نمایان ساخته است؛ به‌طوری که غالب شعارهایی که برای حمله به‌شاه مطرح شده، با ستایش آیت‌الله خمینی همراه بوده است.6
پی نوشت:
1. محمدحسین پناهی، جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی، تهران، دانش و اندیشه معاصر، 1383 ، ص 206.
2. محمدسعید سبهانی، فرهنگ شعار انقلاب اسلامی، تهران، زیتون سبز، 1387، صص 25-51.
3. مهدی محسنیان راد، در حسرت فهم درست، تهران، سیمای شرق، 1394، ص 98.
4. همان، ص 103.
5. محمد بختیاری، «بررسی شعارهای دوران قیام 1»، کتاب جمعه، سال اول، ش 20، ص 42.
6. محمد بختیاری، «بررسی شعارهای دوران قیام 2»، کتاب جمعه سال اول، ش ۲۴، ص ۱۰۲.
