آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی یکی از روحانیان مجاهدی بود که پس از قیام 15 خرداد، بر ضرورت نظریه‌پردازی تأکید کرد و این ضرورت باعث شد وارد عرصه مهمی از مبارزه با رژیم سابق شود که کمتر توسط روحانیان دیگر مد نظر قرار گرفته بود
بی‌تردید ساخت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و مقاومت در برابر آنها از عمده دلایل رخداد انقلاب است. در این میان، کارگزاران در کنار ساختارها می‌توانند به‌عنوان کنشگران، راه مقاومت و مبارزه با وضع موجود را هموار کنند. این نوشتار به بررسی سیر مبارزات آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی (۱۱ بهمن ۱۳۱۳ ـ ۱۲ دی ۱۳۹۹) در مقام یکی از کنشگران راه مبارزه با رژیم پهلوی اختصاص یافته است.
ماهیت نظری مبارزه
فضای حاکم بر حوزه علمیه قم در سال‌های تحت زعامت آیت‌الله بروجردی، فضای فرهنگی بود و روحانیان قم، مهم‌ترین دغدغه خود را اصلاح اوضاع داخلی حوزه علمیه می‌دانستند. در چنین فضایی و تحت تأثیر ساختار سیاسی جامعه آن زمان، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی در پی ارتقای توانمندی‌های علمی، فرهنگی و دینی خود بود. پس از قیام 15 خرداد و با اوج گرفتن فشار و اختناق رژیم پهلوی و ادامه یافتن حبس غیرقانونی امام خمینی در سال 1342، مبارزات در حوزه علمیه قم همگام و همراه با دانشگاهیان ایران اوج گرفت و در ابعاد گوناگون گسترش یافت. در ادامه و پس از اینکه رژیم امام خمینی را تبعید (آبان‌ماه 1343) و کنترل بر فضای سیاسی، اجتماعی را تشدید کرد، روحانیان نیز درصدد تقویت ساختارهای مبارزاتی، نشر و گسترش اندیشه‌های دینی در جامعه و سازمان‌دهی مبارزه برآمدند.1
آیت‌الله مصباح یکی از افرادی بود که در راه نشر و گسترش اندیشه‌های دینی در جامعه قدم گذاشت. در اندیشه ایشان تغییر نظام ارزش‌گذاری (افکار عملی) یک جامعه متوقف به تغییر نظام جهان‌بینی (افکار نظری) آن جامعه است؛ به همین جهت مصلح اجتماعی، برای دستیابی به مقصود، باید نخست افکار نظری و جهان‌بینی مردم را، اگرچه ارتباط مستقیم با اعمال مردم ندارد، متحول سازد تا در نتیجه افکار عملی و نظام ارزش‌گذارانه آنان نیز تحول یابد. پشتوانه هر عمل، اندیشه‌ای است که بر روی آن اثر می‌گذارد.2 بنابراین، از همان شروع نهضت، آیت‌الله مصباح ضرورت نیاز به مطالعه و نظریه‌پردازی را دریافته بود و در چنین مسیری قدم گذاشت و مبارزه را آغاز کرد.
زنده‌یاد آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی در حال سخنرانی در یکی از کنگره‌های داخلی (دهه 1370)
نشریه بعثت؛ روشنگری برای مبارزه
روحانیان علاوه بر کار علنی و آشکار از راه سخنرانی، تألیف و نشر کتاب و نوشتن مقالات و روشنگری توده‌ها که تقریبا همه به آن مشغول بودند، در حوزه علمیه قم و برای آگاهی دادن به طلاب جوان و در واقع برای استمرار راه امام در افشای چهره واقعی رژیم پهلوی، نشریه «بعثت» پایه‌گذاری کردند. نخستین شماره نشریه بعثت به‌عنوان ارگان داخلی حوزه علمیه قم در آذرماه 1342 منتشر شد و آیت‌الله مصباح یکی از نویسندگان مهم این نشریه بود. انتشار این مجله امکان تکثیر اندیشه‌های امام خمینی را فراهم کرد.3
این نشریه به دلایل امنیتی و مالی هر چند وقت یک بار منتشر می‌شد و جمعا در دو سال، 14 شماره (سال اول 9 شماره و سال دوم 5 شماره) از آن چاپ و منتشر شد و به‌رغم کوشش همه‌جانبه ساواکِ قم و دیگر عمال رژیم، انتشار آن تا دستگیری عوامل آن ادامه داشت. آیت‌الله مصباح به این «حرکت» و به این «فعالیت» پیوسته بود و با آن به شکل گسترده‌ای همکاری می‌کرد. تمامی این فعالیت‌ها محرمانه بود و در «خانه امن» انجام می‌شد. آیت‌الله مصباح در این مجله، برای آگاهی نسل مبارز از چگونگی و تاریخ آغاز این نبرد فکری ـ سیاسی علیه رژیم پهلوی فعالیت می‌کرد. فعالیت‌های آیت‌الله مصباح و نشریه بعثت بیشتر جنبه سیاسی و افشاگری داشت. نقش ویژه آیت‌الله مصباح در این نشریه مباحث اعتقادی و کلامی قوی در جهت مبارزه با رژیم پهلوی بود.4
در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی نیز همچون سال‌های قبل شاهد فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله مصباح هستیم؛ به‌طوری که در بیشتر اعلامیه‌هایی که از حوزه قم با امضای استادان و فضلا منتشر می‌شد، امضای ایشان نیز وجود داشت و برخی از اعلامیه‌های حوزه و روحانیان به قلم ایشان بود
رویکرد نظری آیت‌الله مصباح در مبارزه به این دلیل بود که ایشان معتقد بود ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه به‌گونه‌ای پیش می‌رود که گویا اسلام درباره حکومت، طرح و برنامه خاصی ندارد و به همین جهت، اگر حکومت شاهنشاهی نباشد، کشور را نمی‌توان اداره کرد. حذف افراد متدین از سیاست را نیز بزرگ‌ترین آفت آن دوران می‌دانست.5 بنابراین در شرایطی که متدینان با ترفندهای مختلف از صحنه سیاست به دور نگاه داشته شده بودند و این‌طور تبلیغ می‌شد که کسی که مؤمن و متدین باشد، اصلا در امور سیاسی مداخله نمی‌کند، آیت‌الله مصباح ضرورت بحث‌های نظری، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پایه‌های مبارزه، را درک کردند.
یکی از مناظره‌های تلویزیونی در سال ۱۳۶۰ که در آن، آیت‌الله مصباح یزدی حضور دارد
پایه‌گذاری نشریه انتقام؛ فعالیت گسترده‌تر
نشریه «انتقام» از 29 آذر 1343 به‌عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه، به‌وسیله آیت‌الله مصباح آغاز به‌کار کرد و انتشار آن تا 15 مهر 1344 ادامه یافت و در مجموع 8 شماره از آن منتشر شد. شماره هشتم، آخرین شماره نشریه انتقام بود و پس از آن، به دلیل دستگیری عوامل انتشار و متواری شدن آیت‌الله مصباح، دیگر نشریه‌ای به این نام منتشر نشد. این شماره در 15 مهرماه 1344 به چاپ رسید. اولین مقاله آن درباره سالگرد تبعید امام خمینی بود. این مقاله که با عنوان «مظهر روح ملت»، به چاپ رسید، در سوگ یک سال دوری رهبر نهضت اسلامی نگاشته شده بود تا یاد ایشان را در جامعه زنده نگاه داشته شود. این نشریه به پیگیری نهضت امام خمینی در بعد بین‌المللی و مبارزه با سیاست‌های آمریکا نیز نظر داشت. در یکی از شماره‌های این نشریه مطلب «تفسیر سیاسی از مطبوعات خارجی» به چاپ رسیده بود. این مطلب به وضعیت آمریکا پس از پایان جنگ سرد و راه‌های پیشِ روی این کشور برای ادامه استبداد اختصاص یافته بود. در آخرین مقاله سیاسی نشریه انتقام نیز اوضاع سیاسی بین‌الملل بررسی شده بود. عنوان این مقاله «درسی از جنگ هند و پاکستان» بود و نویسنده در آن، به تأثیر کشمکش بین آمریکا، چین و انگلیس در ایجاد این جنگ نظر داشت. حجت‌الاسلام خسروشاهی درباره نقش آیت‌الله مصباح یزدی در انتشار نشریه «انتقام» گفته است: «این نشریه با محتوای تقریبا مشابه محتوای نشریات بعثت اما کمی رادیکال‌تر، توسط آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی تهیه، تنظیم، تکثیر و توزیع می‌شد... استاد همه کار این نشریه را از تهیه و نوشتن مقالات و اخبار و تایپ و چاپ و حتی دسته‌بندی و توزیع، خود به‌تنهایی انجام می‌داد».6
مبارزه تشکیلاتی
آیت‌الله مصباح هم‌زمان با اوج‌گیری مبارزه امام خمینی با رژیم پهلوی، در تشکیلاتی وارد شد که عمده هدف آن اشاعه فرهنگ مبارزه امام خمینی بود. این تشکیلات در دهه 1340 و با مرکزیت یازده نفر پا گرفت. آیت‌الله مصباح در هسته مرکزی این تشکیلات قرار گرفت و در بخش اجرایی آن، فعالیت‌های گسترده‌ای داشت. این تشکیلات اساسنامه‌ای هم داشت که بعدها در کتابخانه یکی از اعضا و در تفتیش ساواک به دست رژیم افتاد و آن تشکیلات به آن صورت ادامه پیدا نکرد و اعضای آن تحت تعقیب قرار گرفتند.7
در حدود سال 1343، در حوزه علمیه قم نیز مجمعی به نام «مجمع علمی نجات نسل جوان» شکل گرفت که بنا به گزارش ساواک، اعضای آن با نیروهای مذهبی در تهران مانند محمدتقی فلسفی تماس داشتند. چنان‌که از گزارش‌های ساواک به‌دست می‌آید، یکی از اهداف اعضای این مجمع آگاه‌سازی مردم درباره لفظ موهوم اعطای آزادی به زنان بود که از اوایل دهه 1340، در دستور کار رژیم پهلوی قرار گرفته بود. ساواک گزارش می‌دهد که «در سایر هدف‌هایش نیز علی‌رغم نامی که برای مجمع مذکور انتخاب کرده‌اند بیشتر جنبه سیاسی دارند». افزون بر این، براساس گزارش ساواک، آیت‌الله مصباح یکی از اعضای مؤثر این کمیته بود.8
در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی نیز همچون سال‌های قبل شاهد فعالیت‌های مبارزاتی آیت‌الله مصباح هستیم؛ به‌طوری که در بیشتر اعلامیه‌هایی که از حوزه قم با امضای استادان و فضلا منتشر می‌شد، امضای ایشان نیز وجود داشت و برخی از اعلامیه‌های حوزه و روحانیان به قلم ایشان بود.9
فشرده سخن
با آغاز مبارزه امام خمینی با رژیم پهلوی و پس از قیام 15 خرداد، سیاست و مبارزه در اندیشه آیت‌الله مصباح جایگاه برجسته‌ای پیدا کرد. برای ایشان آسیب‌شناسی سیاست‌های موجود و رفع موانع در راستای بسط و گسترش اسلام در اولویت قرار گرفت. از جمله فعالیت‌های سیاسی مؤثر آیت‌الله مصباح در مبارزه با رژیم پهلوی همکاری در انتشار نشریه بعثت و راه‌اندازی نشریه انتقام بود. این دو نشریه در آن دوران بسیار سازنده و امیدبخش بودند و نقش استمراربخشی مبارزه را بر عهده داشتند. در آن هنگام، آیت‌الله مصباح تشخیص دادند که بهترین روش مبارزه، گسترش و نشر اهداف و آرمان‌های امام و نهضت روحانیت است، اما این به معنای دوری‌گزینی ایشان از امور اجرایی نبود. آیت‌الله مصباح در هسته‌های اجرایی نیز یاور نهضت امام خمینی بودند و تیم‌سازی برای سخنرانی و پخش گسترده مکتوبات و اعلامیه‌ها از فعالیت‌های مهم ایشان در این زمینه بود. بااین‌حال آیت‌الله مصباح در گسترش دامنه اسلام در جامعه بسیار مجاهدت کردند و این تلاش را به ثمر نشستن انقلاب اسلامی ادامه یافت.
پی نوشت:
1. ابراهیم برزگر، اکبر تقوی شوازی و فریبرز محرم خانی، «تحلیل متاتئوریک ریشه‌های نظریه مشروعیت حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی آیت‌اله مصباح یزدی»، فصلنامه پژوهش‌های سیاست اسلامی، ش 6 (پاییز و زمستان 1393)، ص 22.
2. علی زینتی، گفتمان روشنگر: درباره اندیشه‌های بنیادین، تهران، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چ چهارم، 1383، صص 170-175.
3. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مروری بر مبارزات آیت‌الله مصباح یزدی علیه رژیم پهلوی + اسناد، قابل دسترس در:
https://b2n.ir/u50135
4. سیدمحمود خسروشاهی، خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره: نشریات مخفی حوزه علمیه قم، قم، کلبه شروق، 1391، صص 17-22.
5. رضا صنعتی، گفتمان مصباح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387، صص 88-89.
6. سیدمحمود خسروشاهی، همان، صص 95-112.
7. همان، صص 21-23.
8. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، همان.
9. «پرسش و پاسخ: با کاوشگران تاریخ و دانشوران معرفت»، مجله پانزده خرداد، ش 7 (بهار 1385)، ص 5. https://iichs.ir/vdciqwaz.t1a3v2bcct.html
