روز پنج‏شنبه دوم ژانویه 1997/13 دی 1375 مطابق معمول سالیانه اداره عمومی اسناد بریتانیا (یا به عبارت ساده‏تر آرشیو ملی بریتانیا) اسناد مربوط به سال 1966 را پس از سی سال در دسترس علاقمندان و محققان گذارد. علاوه بر اسناد فوق مجموعه‏هایی از اسناد سال 1946 نیز که شامل قانون نگهداری پنجاه ساله آن مؤسسه می‏شد از طبقه‏ بندی...

 
روز پنج‏شنبه دوم ژانویه 1997/13 دی 1375 مطابق معمول سالیانه اداره عمومی اسناد بریتانیا (یا به عبارت ساده‏تر آرشیو ملی بریتانیا) اسناد مربوط به سال 1966 را پس از سی سال در دسترس علاقمندان و محققان گذارد. علاوه بر اسناد فوق مجموعه‏هایی از اسناد سال 1946 نیز که شامل قانون نگهداری پنجاه ساله آن مؤسسه می‏شد از طبقه‏بندی خارج و در اختیار محققان قرار داده شد. نگارنده در چهار سال گذشته به طور منظم پی‏گیر و جویای منابع مطالعاتی مربوط به تاریخ معاصر ایران بوده‏ام، امسال نیز توانستم ضمن بررسی اجمالی اولیه گزارش زیر را تهیه نمایم و آن را در اختیار دوستداران تاریخ ایران و محققان مسائل کشورمان قرار دهم.
  
به‏طور کلی و چنان که گفته شد، دو دسته عمده از اسناد مربوط به کشورمان در ابتدای سال جاری مسیحی از طبقه‏بندی خارج شد. الف) اسناد مربوط به 1966 که زمان انتشارشان همین موقع بوده است. ب) اسناد مربوط به 1946 که بسیاری از آنها در ابتدای سال 1977 منتشر شده بودند ولی اسنادی که به آنها اشاره خواهد شد به دلایل متفاوت امنیتی 20 سال بعد انتشار یافته‏اند. فهرست کلی پرونده‏های اسناد آزاد شده مربوط به وقایع سال 1966 به شرح زیر است:   بخش اول ـ تحولات داخلی: 1. وضعیت سیاسی داخلی ایران 2. تغییر کابینه و جنبش آزادی‏بخش عربستان [خوزستان] 3. حزب کمونیست (توده) 4. فعالیتهای اسرائیل در خوزستان 5. سیاست خارجی   بخش دوم ـ روابط خارجی: 6. بلغارستان 7. چکسلواکی 8. مجارستان 9. عربستان سعودی 10. مراکش 11. رومانی 12. اتحاد شوروی 13. ترکیه 14. ایالات متحده 15. لهستان 16. یوگسلاوی 17. پاکستان 18. مالزی 19. بحرین 20 و 21. بریتانیا 22 و 23. مسافرتهای مقامات بریتانیایی به ایران 24. مسافرتهای مقامات ایرانی به بریتانیا 25. روابط و میانجیگری [ایران] در پاکستان و مالزی 26. شاه، ایران و سنتو   بخش سوم ـ مسایل اقتصادی: 27. اقتصاد 28. توسعه اقتصادی 29. کمکهای ایالات متحده [به ایران] 30. بودجه 31. اظهارنظراتی پیرامون برنامه اقتصادی ایران   بخش چهارم ـ روابط بازرگانی: 32. اتحاد شوروی 33. ایالات متحده 34. بریتانیا 35. کمکهای بریتانیا   بخش پنجم ـ مسایل نظامی: 36 تا 39. صدور اسلحه به ایران 40. صدور اسلحه به خاورمیانه 41. بازدید ژنرال ایرانی از بریتانیا 42. گزارش دفاعی ایران در سال 1965 43. مذاکرات پیرامون مانور مشترک نظامی 44. دیدار [دیپلماتهای انگلیسی] با شاه 45. نیروی دریایی 46. مذاکرات پیرامون نیازهای نیروی دریایی و ارتباط افسران 47. عرضه ایرکرافت به زامبیا 48. نیروی هوایی 49. گزارش وابسته هوایی 50. آموزش [نظامی] 51. ادعای 12 مایل محدوده قلمرویی.   بخش ششم ـ مسایل اجتماعی: 52. کشاورزی 53. ماهیگیری 54. هواپیمایی غیرنظامی 55. مرکز ارتباطات دفاعی 56. سفر یک کارمند سفارت بریتانیا به خوزستان 57. سرویس فارسی رادیو بی‏بی‏سی 58. خدمات پستی 59. مطبوعات 60. اصلاحات ارضی 61. ادعاهای وزارت دفاع [بریتانیا] علیه حکومت ایران 62. لوله‏های گاز و دیگر پروژه‏ها 63. مشکلات ایجاد شده توسط بازدیدکنندگان [از بریتانیا] تحت حمایت مالی [دولت ایران] 64. آموزش پلیس 65. توطئه حزب ملل اسلامی 66. نظراتی پیرامون مصاحبه شاه با روزنامه واشنگتن پست 67. آموزش اطلاعاتی 68. مسایل گذرنامه 69. دیدگاههای ایالات متحده درباره سیاست خارجی ایران 70. فرستادگان خارجی [به ایران] 71. از بین رفتن پست کنسولهای افتخاری 72. خانواده سلطنتی 73. دیدار علیاحضرت شاهزاده مارگارت از ایران 74. جشن روز ملی [عید نوروز] 75. تلاش برای کنترل خارجیها 76. هیئت اعزامی انجمن جغرافیای سلطنتی 77. جلسه عمومی سازمان منطقه‏ای شرقی (EROPA) جهت دستگاه دولت 78. کمک تکنیکی اسرائیل 79. کمک تکنیکی بریتانیا.   حجم 79 پرونده فوق یکسان نیست و البته ارزش محتوایی آنها نیز در یک سطح نمی‏باشد ولی اکثر اطلاعات موجود در این مجموعه‏های اسناد بکر و قابل استفاده در مقالات و تحقیقات پژوهشگران می‏باشد. دراین جا برای نمونه چند برگ از این اسناد را معرفی می‏نمایم (عمدتا از بخش اول گزارشهای مربوط به تحولات داخلی کشور.) در میان اسناد فوق به‏طور خلاصه می‏توان به این موارد اشاره کرد:                 گزارشهای دستگیری و محاکمه خلیل ملکی و یارانش (5 فوریه تا 29 مارس 1966)               گزارش دستگیری رهبران حزب ملل اسلامی (23 فوریه تا 7 مه).               گزارش محرمانه و سفرنامه دانشجویان انگلیسی زبان فارسی در اصفهان (پاول برگن و پاتریک ودگان) پیرامون مسایل ایران به سفیر انگلیس در تهران.               محاکمه پرویز حکمت‏جو ـ علی خاوری، اعضای حزب توده (28 آوریل 1966).               ناآرامیهای ایلات و عشایر در فارس (28 آوریل 1966)               گزارش سفر سفیر انگلیس به خراسان (مه 1966)               دیدار آدرین بیمیش دیپلمات سفارت انگلیس در تهران با پرویز راجی، منشی خصوصی نخست‏وزیر [هویدا]. (13 ژوئیه).               گزارش سر دنیس رایت پیرامون دورنمای رژیم شاه و بازتاب درگذشت احتمالی او. (26 اوت)               وضعیت نامطمئن دولت هویدا(26 اوت)               گزارش مفصل ملاقات سر دنیس رایت با شاه (تاریخ گزارش اول سپتامبر) و مذاکره پیرامون وضعیت داخلی کشور، روابط ایران با بلوک شرق و مسایل نفتی، نامه اعتراض سه تن از وکلای مجلس انگلستان (ویل گریفیت، استن نیونز و نذ فلچر) به اردشیر زاهدی، سفیر ایران در لندن، پیرامون دستگیری و محاکمه و اعدام بهمن قشقایی. سه وکیل نامبرده اعضای کمیته بریتانیایی دفاع از زندانیان سیاسی ایران بودند. (تاریخ نامه: 21 نوامبر)                گزارش سفیر انگلیس در کابل (راسل) پیرامون نفوذ کمونیستهای ایرانی در افغانستان و گسترش فعالیت کمونیستی در مراکز آموزشی و فرهنگی آن کشور (2 فوریه 1966)                مذاکرات سر دنیس رایت با شاه پیرامون مسایل نظامی ایران، خرید اسلحه از غرب و رقابت تسلیحاتی ایران و دول عرب خاورمیانه. (10 ژانویه)                گزارش کاملاً سری و مفصل 17 صفحه‏ای وابسته نظامی بریتانیا در تهران به سر دنیس رایت پیرامون مسایل یکساله نظامی ایران در سال 1965 و نقطه‏نظرهای رایت درباب این گزارش (18 فوریه).   * * * از میان اسناد و مجموعه‏های آزاد شده مربوط به سال 1946 می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:                 مکاتبات پیرامون ارسال پول از تهران توسط فریتزا هلرز کنسول سابق اتریش در تهران و همکار اطلاعاتی بریتانیا برای تحصیل دخترش به اتریش و مخالفت مقامات لندن با این امر (مه تا سپتامبر 1946).                 مکاتبات شاهزاده سالارالدوله از اسکندریه مصر با مقامات انگلیسی پیرامون ادعاهای وی درباب دریافت مستمری و خسارات از دولت انگلستان. دولت انگلستان ارسال مستمری به او را تنها یک نقش واسطه‏ای میان دولت ایران و سالارالدوله اعلام کرد و در مورد خسارات وارده به اموال سالارالدوله نیز هیچ مسئولیتی را به عهده نگرفت. (ژانویه تا ژوئن 1946) از خلال اسناد پراکنده ولی نسبتا فراوان مربوط به سالارالدوله از ابتدای مشروطیت تا اسناد مذکور (حدود 40 سال) می‏توان دریافت که سالارالدوله از یک چهره مورد توجه و حمایت بریتانیا به مرور مبدل به یک موجود مزاحم و دردسرآفرین شد. از خلال مکاتبات مربوط به 20 سال آخر این روابط می‏توان دریافت که حتی لحن و برخورد انگلیسیها به سالارالدوله، علی‏رغم حفظ ظاهر معمول آنها، تحقیرآمیز و توأم با توهین بوده است.   از دیگر اسناد آزاد شده مربوط به سال 1946 می‏توان به بیوگرافی رجال ایرانی که توسط بخش شرقی سفارت انگلیس تهیه شده اشاره کرد. این سلسله بیوگرافیها در واقع دفترچه راهنمای دپیلماتهای انگلیسی در تهران و لندن برای شناخت مختصر و فوری رجال ایرانی است. هر سال این بیوگرافیها کامل و روزآمد می‏شدند. اطلاعات غلط حذف و اطلاعات جدید به آنها افزوده می‏شد. رجال تازه‏وارد به لیست اضافه شده و درگذشتگان از فهرست حذف می‏شدند. البته حدودا هر 10 سال یک بار نیز با تجدیدنظری کلی ویرایش جدیدی از این بیوگرافیها تدوین می‏شد. در مجموعه حاضر بیوگرافی 181 تن در متن اصلی آمده است.   اسامی رجال ایرانی که زندگی‏نامه مختصر آنها در این گزارش آمده عبارت است از:                  مصطفی عدل، رضا افشار، مجید آهی، ژنرال محمدحسین آیرم، حسین علاء، دکتر علی امینی، احمد آقا امیراحمدی، جواد عامری، محمدابراهیم امیرتیمورکلالی، عبدالحسین مسعود انصاری، سرتیپ غلامعلی انصاری، فرج‏الله‏ آق‏اولی، نادر آراسته، دکتر علیقلی اردلان، امان‏الله‏ اردلان، ناصرقلی اردلان، حسن ارفع، محمدتقی اسعد، سلمان اسدی، محسن اتابکی، دکتر عبدالحمید اعظم زنگنه، یدالله‏ عضدی، عبدالوهاب بدر، محمود بدر، ملک‏الشعرای بهار، فرج‏الله‏ بهرامی، فضل‏الله‏ بهرامی، مرتضی‏قلی صمصام بختیاری، مرتضی‏قلی بیات، غلامحسین بایندر، آقاجواد بوشهری دهدشتی، مهدی دادور، علی دشتی، ابوالفتح دولتشاهی، ابوالحسن دیبا، [رمضانعلی] دیوان‏بیگی، خلیل فهیمی، دکتر حسین فرهودی، مهدی فرخ، حسن فرزانه، محمود فاتح، مصطفی فاتح، مهدی ناظمی، سیف‏پور فاطمی، عباس فروهر، ابوالقاسم فروهر، تقی فداکار، محمدحسین فیروز، محمدولی فیروز، مظفر فیروز، امیرسهام‏الدین غفاری، حسنعلی غفاری، قاسم غنی، عبدالحسین هژیر، ابراهیم حکیمی، سرتیپ عبدالله‏ هدایت، عزت‏الله‏ هدایت، علی‏اصغر حکمت، رضا حکمت، محمدعلی همایون‏جاه، آرداشس آوانسیان، ابوالحسن ابتهاج، غلامحسین ابتهاج، عبدالله‏ انتظام، نصرالله‏ انتظام، علی اقبال، منوچهر اقبال، اسدالله‏ یمین‏اسفندیاری، فتح‏الله‏ نوری اسفندیاری، موسی نوری اسفندیاری، احمد اعتبار، ناصرقلی اعتمادی، امیرلشکر امان‏الله‏ جهانبانی، محمدحسین جهانبانی، محمود جم، حسینعلی کمال هدایت، عبدالصمد کامبخش، باقر کاظمی، مصطفی کاظمی، سید ابوالقاسم کاشانی، غلامعلی خواجه‏نوری، سرتیپ احمد خسروانی، دکتر فریدون کشاورز، عیسی کورس، صادق کوپال، لاهوتی، شیخ حسین لنکرانی، رجبعلی منصور، دکتر اسماعیل مرزبان، اکبر مسعود، عباس مسعودی، دکتر احمد متین‏دفتری، عبدالحسین مفتاح، اسماعیل مرآت، علینقی مصباح فاطمی، لطفعلی معدل، مسعود معاضد، امرالله‏ مبصر، کاظم مدبر نوری، محمدعلی مقدم، سرلشکر حسن مقدم، دکتر محمد مصدق، حسن مشار، علی معتمدی، حسین ولی مظفری، تقی نبوی، ابوالقاسم نفیسی، فتح‏الله‏ نفیسی، حسن نفیسی، سعید نفیسی، ابوالقاسم نجم، محمد نخعی، محمد نخجوان، احمد نخجوان، سید علی نصر، حبیب‏الله‏ نوبخت، احمد نیک‏پی، ضیاءالدین نقابت، غلامرضا نوزاد، علی‏محمد اویسی، محمدرضا شاه پهلوی، خانواده سلطنتی پهلوی، جعفر پاک‏نظر، فتح‏الله‏ پاکروان، حسن پیرنظر، حسین پیرنیا، میرجعفر پیشه‏وری، ابوالقاسم پوروالی، دکتر حسین قدیمی، ابوالفتح قاجار (سالارالدوله)، علیرضا قراگوزلو، حسنعلی قراگوزلو، حسینعلی نظام قراگوزلو، محسن قراگوزلو، تقی قراگوزلو، محمدناصر قشقایی، ابراهیم قوام، احمد قوام، عباس قبادیان، حسین قدس، دکتر رضا رادمنش، زین‏العابدین رهنما، محسن رئیس، سرتیپ حاج علی رزم‏آرا، سرتیپ علی ریاضی، دکتر عیسی صدیق، سید محسن صدر، عبدالعلی صدری، محمد ساعد، محمد سجادی، اللهیار صالح، حسین سمیعی، کریم سنجابی، حمید سیاح، کاظم سیاح، انوشیروان سپهبدی، اسماعیل شفایی، ژنرال محمد شاه‏بختی، ژنرال حبیب‏الله‏ شیبانی، اسدالله‏ شمس ملک‏آرا، هادی شقاقی، ابوطالب شیروانی، حسین شکوه، علی‏اکبر سیاسی، احمدعلی سپهر، علی سهیلی، محمد سروری، دکتر عبدالحسین طبا، محمدصادق طباطبایی، سید ضیاءالدین طباطبایی، سید محمد تدین، دکتر هادی طاهری، حسن تقی‏زاده، صادق وثیقی، حسن وثوق، ژنرال مرتضی یزدان‏پناه، فضل‏الله‏ زاهدی، ابراهیم زند، حسین زنجانی، علی‏اصغر زرین‏کفش.   این مجموعه راهنمای بسیار خوبی برای شناخت نسبی از رجال مهم آن روزگار است. همچنین دیدگاههای مقامات انگلیسی به آنها نیز شایان توجه است.   باید دانست که چه در تلفظ اسامی و چه در اطلاعات مندرج در این زندگینامه‏ها اغلاطی به چشم می‏خورد. دیگر آن که در فهرست بالا ذکر القاب سید، دکتر و ... را عینا نقل کرده‏ایم و در مواردی که پیشوند در متن اصلی نیامده، در ترجمه نیز ذکر نشده است. ضمنا در متن اصلی القاب قاجاری اغلب رجال ذکر شده که فعلاً از ذکر آن خودداری شد ولی هنگام ترجمه کامل متن همه آنها را خواهیم آورد.   آخرین مجموعه مهم آزاد شده مربوط به سال 1946، مکاتبات بسیار مفصل دولت ایران و مقامات انگلیسی در مورد اموال رضاشاه در ژوهانسبورگ است. درباره دوران اقامت رضاشاه در موریس و ژوهانسبوگ اسناد نسبتا زیادی در آرشیوهای بریتانیا وجود دارد. مجموعه اسناد حاضر احتمالاً آخرین بخش از اسناد باقی‏مانده و آزاد شده‏ای است که در این باب قابل ملاحظه می‏باشد. به دنبال مرگ رضاشاه و لزوم انتقال اموال او به ایران، دربار شاهنشاهی کوشش خود را برای رفع و رجوع مسئله آغاز کرد. اما سه مانع مهم بر سر این امر وجود داشت: یکی لزوم صدور انحصار وراثت به نام محمدرضا شاه و دیگری عدم اطلاع دقیق مقامات ایرانی و حتی شخص شاه از میزان اموال رضاشاه در ژوهانسبورگ و امتناع مقامات بریتانیایی از دادن هر اطلاعی پیش از تهیه انحصار وراثت و نهایتا بدهیهای پراکنده افراد خاندان سلطنت به دوایر مختلف انگلیسی. اکثر مکاتبات و پیگیریهای اداری مسئله از سوی ایران توسط غلامرضا نورزاد رئیس دربار شاهنشاهی صورت می‏گرفت. اطلاعات مندرج در اوراق انحصار وراثت رضاشاه حاوی اطلاعات رسمی شناسنامه‏ای همه همسران و فرزندان او می‏باشد که از این نظر حائز اهمیت است.   ظاهرا موجودی عمده رضاشاه پس از کسر مالیاتها و مطالبات اتباع انگلیس در ژوهانسبورگ 109977 پوند و 8 تخته فرش به مبلغ تخمینی 15820 پوند بوده است.   چنان که گفته شد در خلال این گزارشهای بالنسبه مفصل مطالب زیادی از زندگی رضاشاه در ژوهانسبورگ دریافت می‏شود که در کنار دیگر اسناد موجود آرشیوهای انگلیسی زبان منبع بسیار مهمی در جهت تکمیل مطالب موجود در آرشیوهای داخلی می‏باشند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. Public Record Office.