آیا جنبش جنگل تجزیه‌طلب بود؟
راه سومی که جنگل رفت
21 خرداد 1404 ساعت 16:54
مولف : علی آذری مقدم
جنبش جنگل در یکی زمان‌های حساس تاریخ معاصر ایران پا گرفت؛ وقتی که کشور زیر فشار استعمار و بی‌ثباتی داخلی لرزان بود. در این شرایط آیا این جنبش می‌توانست به سمت تجزیه‌طلبی گرایش پیدا کند؟ میرزا کوچکخان چرا راهی متفاوت را برگزید و چگونه ایدئولوژی او مسیر جنبش را شکل داد؟
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ جنبش جنگل در فضایی شکل گرفت که نهاد سلطنت قاجار رو به انحطاط بود، نظم سیاسی پس از مشروطه فروپاشیده بود و مداخلات امپریالیستی در شمال ایران، وضعیت بحرانی کشور را تشدید کرده بود. پس از ناکامی انقلاب مشروطه در تثبیت نهادهای قانونی، فضای سیاسی ایران بیش از پیش گرفتار تضادهای درونی و بیرونی شد. هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول، ایران با وجود اعلام بی‌طرفی، در واقعیت میدان رقابت قدرت‌های بزرگ شد و حتی نیروهای نظامی کشورهای درگیر در این جنگ بخش‌هایی از این سرزمین را اشغال کردند. اشغال شمال کشور توسط ارتش تزاری روسیه، حضور نیروهای انگلیسی در جنوب و نفوذ عثمانی‌ها در غرب، نه تنها استقلال ایران را به خطر انداخته بود، بلکه به ناکارآمدی و انفعال دولت مرکزی انجامید. میرزا کوچکخان، که پیش‌تر در صف مشروطه‌خواهان تهران پیکار کرده و فروپاشی آرمان‌های مشروطه را به چشم خود دیده بود، در این فضا کمیته‌ای به نام «اتحاد اسلام» را پایه گذاشت. این کمیته، که از روشنفکران، علما و طبقات محروم تشکیل شده بود، در پیِ اخراج نیروهای بیگانه و برقراری عدالت اجتماعی بود. شعار محوری جنبش: «اخراج روس‌ها، رفاه، پیشرفت، زمین و عدالت اجتماعی برای همه»، گویای پیوند ژرف میان آن و آرمان‌های مشروطه بود.
وقتی قانون ناکام ماند، تفنگ به میدان آمد
انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ش، نوید آزادی، برابری و حکومتی قانون‌مند را داد. این جنبش که تلاشی برای گسستن زنجیرهای استبداد و محدود کردن قدرت مطلقه شاه بود، خواستار برپایی سلطنتی محدود و نظامی برخاسته از اراده مردم به جای حکومت استبدادی بود؛ نظامی که در آن، قدرت مطلقه شاه محدود شود، نمایندگان منتخب مردم بر کار دولت نظارت کنند و دستگاه قضایی نهادی مستقل و پایبند به قانون باشد. این مطالبات در قالب مبارزه‌ای برای تدوین قانون اساسی بر پایه اصل تفکیک قوا جلوه‌گر شد،[1] اما دیری نپایید که این آرمان، در سایه مداخله‌های خارجی و تفرقه داخلی، رنگ باخت. ضعف حکومت مرکزی و ناتوانی در برابر نفوذ بیگانگان، موجب ناکامی تلاش مشروطه‌خواهان شد. انقلاب مشروطه، که از ائتلاف نادری میان روشنفکران، روحانیان و توده‌های مردم شکل گرفت، یکی از اولین تلاش‌های مدرن برای برپایی حکومتی قانون‌مند در منطقه خاورمیانه بود. بخشی از این ائتلاف، به‌ویژه روشنفکران، متأثر از ایده‌های روشنگری اروپا، بر این باور بودند که با ابزار مشروطیت و ناسیونالیسم می‌توان هم سلطنت ارتجاعی را از بین برد و هم ریشه‌های استثمار امپریالیست‌ها را خشکاند.[2] بااین‌حال، آشنا نبودن با فرایندهای سیاسی اداره نظام پارلمانی، اختلافات ایدئولوژیک میان مشروطه‌خواهان لیبرال و محافظه‌کار، و فشارهای خارجی، به‌ویژه از سوی انگلستان و روسیه، مانع تحقق کامل آرمان‌های مشروطه شد.
در مقایسه با مشروطه، بنیان نظام فکری جنبش جنگل از همان ابتدا رویارویی با بیگانگان از طریق مذهب و ملی‌گرایی، با تأکید بر نفی حضور بیگانگان در سرزمین اسلامی بود.[3] در همین چهارچوب میرزا کوچکخان، رهبر جنبش جنگل، همسو با آرمان‌های مشروطیت، بر این باور بود که استقلال ایران تنها با تکیه بر هویت ملی و دینی ممکن است؛ ازاین‌رو پس از آنکه امیدهای مشروطه‌خواهان برای تحقق آرمان‌هایی چون رهایی از بی‌قانونی سازمان‌یافته و مهار قدرت مطلقه شاه،[4] با مداخله استعمار و استبداد به یأس انجامید، افرادی مانند میرزا کوچکخان به جای تأکید بر اصلاحات داخلی ــ که رویکرد غالب مشروطه‌خواهان بود ــ راه مبارزه مسلحانه را برگزیدند. از این منظر، جنبش جنگل نه انحراف از مشروطه، بلکه ادامه رویای مشروطه‌خواهان بود؛ رویای ایرانی آزاد و مستقل، آزاد از سلطه خارجی و خودکامگی داخلی که ریشه در آرمان‌های مشروطه داشت.
میرزا و راه ایرانی استقلال
در ماه ژوئن سال ۱۹۲۰م (خرداد ۱۲۹۹ش)، زمانی که نیروهای میرزا کوچکخان کنترل کامل ایالت گیلان را در دست داشتند، «جمهوری شورایی گیلان» پایه‌گذاری شد. از همان آغاز شکل‌گیری، اقدامات این جمهوری بیشتر ماهیتی اصلاح‌طلبانه و آزادی‌خواهانه داشت تا سوسیالیستی.[5] این واقعیت را می‌توان در ناکامی اورژنیکیدزه در دستیابی به هدف پنهانش آشکارا دید. او که نماینده رهبر کمونیستهای شوروی در مذاکره با سران جنبش جنگل بود، گمان می‌کرد این جنبش خواهان دگرگونی‌های بنیادی در عرصه سیاست و اجتماع است؛ ازهمین‌رو در اندیشه بود که به مسکو پیشنهاد دهد تا با تکیه بر میرزا کوچکخان و کمونیستهای ایرانی، حکومتی مشابه نظام شوروی در گیلان بنیان نهد و سپس باقی شهرهای ایران را یکی پس از دیگری به تصرف درآورد و انگلیسی‌ها را بیرون راند، اما دیدار او با میرزا بر عرشه کشتی بزرگ کورسک در انزلی نشان داد که رویای «شوروی‌سازی» ایران خیال‌بافانه و دور از واقعیت است.[6] این رخداد پایبندی میرزا کوچکخان به استقلال ایران را نمایان می‌کرد.
|
|
کد مطلب: 25952
