درباره چگونگی مواجهه جریان روشنفکری با قیامِ تاریخی 15 خرداد 1342 و تأثیر آن، دیدگاه‌ها و گمانه‌زنی‌های متفاوت و متضادی مطرح شده ‌است که در گستره‌ای از سکوت و انفعال تا مخالفت و انتقاد قرار می‌گیرد

پس از درگذشت آیت‌الله العظمی بروجردی، جبهه ملی نماینده‌ای به شهر قم اعزام کرد تا جانشین ایشان و اعلم مجتهدین را به‌اصطلاح به جبهه ملی معرفی کنند. حاج محمد شانه‌چی، که از سوی دکتر کریم سنجانی، به قم رهسپار شده بود در مورد این موضوع می‌گوید

روزهایی که بر ما سپری می‌شود، تداعی‌گر شصت‌وپنجمین سالروز شهادت رهبر فدائیان اسلام و یاران پاکباز اوست؛ هم از این روی و در گفت‌وشنود با محمدمهدی عبدخدایی، از اعضای این جمعیت و دبیرکل کنونی آن، مقوله اعدام رزم‌آرا و نقش آن در طریق‌گشایی نهضت ملی ایران، مورد بازخوانی و ارزیابی قرار گرفته است.

هفتاد و یک سال پیش در چنین روزهایی و متعاقب اعدام انقلابی عبدالحسین هژیر توسط شهید سیدحسین امامی، مرحله نخست انتخابات مجلس شانزدهم ابطال و زمینه برای راه یافتن کاندیداهای طرفدار ملی شدن نفت به آن مجلس فراهم گشت. در گفت‌وشنود پیش روی و به همین مناسبت، محمدمهدی عبدخدایی در باب نسبت‌سنجی فدائیان اسلام با نهضت ملی ایران سخن گفته است.

نهضت خداپرستان سوسیالیست به رهبری محمد نخشب، ازجمله گرایش‌های چپ‌محوری بود که رهبریت حزب توده و تلقی گروه‌های مارکسیست از جامعه دینی ایران را به رسمیت نمی‌شناخت. محمد نخشب و همفکرانش با شکل دادن به این نهضت کوشیدند مکتب مبارزاتی نوینی را برای مقابله با رژیم پهلوی و برقراری برابری در جامعه پدید آورند