1. صحیفه امام، ج 1، صص 223-224.

2. اسدالله علم، نخست‌وزیر وقت، در این سخنرانی «انقلاب سفید» را زمینه‌ساز از بین رفتن فاصله طبقاتی میان مردم می‌داند و روزی را تصویر می‌کند که در آن روز به مدد به‌اصطلاح «انقلاب شاه و ملت» دیگر این طور نخواهد بود که فردی همه چیز داشته باشد و دیگران قوت لایموت نداشته باشند. مرور خاطرات اسدالله علم در مقام وزارت دربار نشان می‌دهد که این آینده هرگز در دوره پهلوی فرا نرسید و بر عکس وضعیت بحرانی‌تر از پیش شد.

از دو برابر شدن آب‌بها تا فساد گسترده ادارات

اسدالله‌علم در روز نوشت ۱۷ اسفندماه ۱۳۴۷ نوشته است: «شرفیابی شاه را در جریان تحولات اخیر قرار دادم و چند نکته را مطرح ساختم که او را ناراحت ساخت. گفتم دو برابر شدن آب بها مملکت را آشفته کرده است. آسفالت خیابان‌ها در حال از هم پاشیدگی است، فساد کارمندان گمرک رو به گسترش است و اعتبارات بانکی محدود شده و شرکت‌های زیادی رو به ورشکستگی می‌روند. دست آخر درباره بحران مالی دانشگاه‌ها به او هشدار دادم. شاه ناگهان از جا در رفت و مرا مورد حمله قرار داد و گفت: وقتی پولی به دستمان نمی‌رسد چه می‌توانیم بکنیم؟ پاسخ دادم هر بار که توجه اعلیحضرت را به کمبود پول جلب کرده‌ام پاسخ این بوده که این طور نیست. دولت به اندازه کافی پول در اختیار دارد و گزارش‌های من نادرست است. اما همین دیروز بود که اعلیحضرت درباره ولخرجی‌های شرکت نفت در زمینه پتروشیمی صحبت کردند...» رک: گفت و گوهای من و شاه، ج 1، ص ۵۲

افزایش ۷۰ درصدی قیمت‌ها

چند روز بعد اسدالله علم در ۲۷ اسفند همین سال تذکر خود را تجدید می‌کند و در شرح این تذکر در روز نوشت خود می‌نویسد: «شرفیابی ... یک بار دیگر موضوع افزایش آب‌بها را مطرح کردم. شاه گفت: تا کی مردم می‌توانند از چیزهای مجانی استفاده کنند؟ پیشرفت، پول می‌خواهد. پاسخ دادم افزایش هفتاددرصدی قیمت‌ها پیشرفت نیست، بلکه فقط بی‌عدالتی است ... گاهی بی‌اعتنایی او مرا آزار می‌دهد و ناچار می‌شوم روز بعد مطلب را مجددا مطرح کنم. تا کی می‌توانیم به مردم و نیازهایشان بی‌توجهی کنیم؟» رک: همان، ج 1، ص ۵۸.

وضعیت اسفباری که علم شاهدش بود

اگر نگاهی به خاطرات ۵ دی‌ماه سال ۱۳۴۸ اسدالله علم بیندازیم عمق مصیبت را بهتر درک خواهیم کرد. علم می‌نویسد: «سواری زیبایی بود. آرزو کردم ای کاش تنها نبودم. دو کامیون در جاده فرح‌آباد تصادف کرده بودند و ترافیک را حسابی بند آورده بودند. صبر کردم و در این فاصله نگاهی به زندگانی مردم این بخش تهران انداختم. تمام خیابان‌هایی که به بزرگراه می‌خورند کثیف و خاکی هستند ... صبح زود بود و پلیس راهنمایی هنوز سر کار نیامده بود، ولی یک پلیس تنها که پی در پی سیگار می‌کشید باد در غبغب انداخته بود و چنان با مردم رفتار می‌کرد که گویی پادشاهی است در حضور رعایایش. چند مرد و زن چادری با بغچه‌های زیربغل از حمام عازم خانه بودند ... گروهی بچه دور هم جمع بودند. دخترها همگی چادر بر سر داشتند. طبقات بالای جامعه ما هرگز چنین ساعتی از خواب بیدار نمی‌شوند، دخترهایشان هم چادر سرشان نمی‌کنند. مردم دور چرخ لبوفروشی ازدحام کرده بودند. در گوشه خیابان چند سگ ولگرد و چند بچه لخت و عور لابه‌لای زباله‌ها می‌لولیدند ... سربازان وظیفه با سرهای تراشیده، شلوارهای بدقواره و پوتین‌های بی‌ریخت در کنار خیابان قدم می‌زدند و ظاهرا از تعطیل صبح جمعه‌شان لذت می‌بردند».

علم پسر از تشریح کامل آن چه دیده است می‌نویسد «هم کسالت‌آور بود و هم غم‌انگیز؛ صحنه‌ای از جامعه رو به توسعه ... هیچ مقدار خوش‌بینی، زندگی را در این خیابان‌ها تغییر نمی‌دهد».  رک: همان، صص ۱۷۸ و ۱۷۹.

فقر مردم و سفر تفریحی شاه

با وجود فقر و عقب‌ماندگی مفرط مردم و کشور در دوره شاه، پهلوی بی‌هیچ نگرانی به سفرهای تفریحی خارج از کشور می‌رود. اسدالله علم در خاطرات روز ۳۰ بهمن ۱۳۴۸ می‌نویسد: «امروز بعدازظهر که به حضور شاه رفتم، وسط کار ماساژ و حمام بودند، دو ساعتی با هم صحبت کردیم. عرض کردم به نظر من ایشان هم در ورزش و هم در فعالیت‌های شبانه[!] افراط می‌کنند ... به تذکرم خندید ... بار دیگر پیشنهاد کردم به حد کافی خارج از مملکت بوده‌ایم و اکنون بهتر است برگردیم. مثل اینکه دنیا را بر سرش خراب کرده باشم، اما وظیفه من ایجاب می‌کند که به اطلاع برسانم که پادشاه ایران نمی‌تواند ۴۵ روز را خارج از وطنش و صرفا بابت استراحت و سرگرمی بگذراند. مردم این چیزها را تحمل نمی‌کنند» رک: همان، ص ۲۰۴.

در شرایطی که شاه همچنان در خارج از کشور است قیمت برخی اقلام سه برابر می‌شود. اسدالله علم در خاطرات جمعه ۲ تا چهارشنبه ۷ اسفند ضمن تشریح سفر درمانی خود به ژنو، که صرفا بابت معاینه چشم‌هایش صورت گرفته بود، می‌نویسد: «از تهران خبرهای بد می‌رسد، بلیط اتوبوس‌ها ناگهان سه برابر شده است که باعث اعتراض شدید مردم شده‌، دانشجویان از حاضر شدن سرکلاس‌ها خودداری کرده‌اند و چند اتوبوس را آتش زده‌اند. آنها از حمایت مردم برخوردارند و تظاهراتشان رو به تشدید...» رک: همان، ص ۲۰۷.

بی‌شک مرور خاطرات اسدالله علم کدهای فراوان دیگری را نیز در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد که در این نوشتار به بررسی برهه‌ای از خاطرات وی پرداختیم. این خاطرات نشان می‌دهد که وضعیت در سال‌های بعد از به‌اصطلاح «انقلاب سفید» به آن گونه که اسدالله علم در اردیبهشت 1342 تصور می‌کرد، یعنی آینده‌ای بدون شکاف طبقاتی، نبود، بلکه گروه کثیری به دلیل فقر گسترده معترض بودند و اندکی نیز از همه چیز برخوردار بودند و هیچ مشکلی نداشتند.

3. اطلاعات، 17 اردیبهشت 1342، صص 13 و 16.